Наьсаре
| Пхье | |||||
| Наьсаре | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Назрань | |||||
| На́на-На́ьсаре | |||||
 Заводе боаллача Ӏама сурт | |||||
|
|||||
| 43°13′00″ с. ш. 44°46′00″ в. д.HGЯO | |||||
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
||||
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче | ||||
| Пхье округ | Наьсаре | ||||
| Чура екъаялар | 4 административни округ | ||||
| Да | Йовлой Хьасана Урусхан | ||||
| Тархьари географии | |||||
| Йиллай | 1781 шера | ||||
| Хьалхара хьоахаяр | 1810 шу | ||||
| ХьалхагӀа хинна цӀераш |
1944 кхачч. — Наьсаре (эрс: Назрань) 1959 кхачч. — Коста-Хетагурово |
||||
| Пхье я | 1967 шера денз | ||||
| Майда | 80 км² | ||||
| Лакхал | 522 м | ||||
| Ӏалама лоаттам | юккъера | ||||
| Сахьата оаса | UTC+3:00 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | ↗125 297[1] саг (2022) | ||||
| Айххал | 1566,21 саг/км² | ||||
| Къамаш | гӀалгӀай | ||||
| Динаш | сунний бусалба, православхой | ||||
| Катойконим | ноасархо, ноасархой, иштта наьсархо, наьсархой | ||||
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий | ||||
| Дагарга идентификатораш | |||||
| Телефоний код | +7 8732 | ||||
| Пошта индекс | 386120 | ||||
| Код ОКАТО | 26406 | ||||
| Код ОКТМО | 26706000001 | ||||
|
|
|||||
| nazrangrad.ru | |||||
|
|
|||||
 Медиафайлаш Викиларма чу | |||||
.svg)
.svg)
Нáьсаре (я) е На́на-На́ьсаре (я) эрс: Назрань) — ГӀалгӀай Мeхка эггара йоккхагӀа йола пхье.
Дукха хана денз гӀалгӀай ара ӀокӀалбовлара́ юкъе чӀоагӀа лоадам болаш хиннай Наьсаре мехка юкъ санна а отташ (тӀехьагӀа Буроца цхьана). ГӀалгӀайчен административни юкъ йолаш цхьа ха а яьккхай цо — 1993—2000 шерашка, Магас йиллалца. Тархьарца хьайоагӀаш хинна Наьсаре хӀанзарча заман чу «Юкъера» оалаш бола административни гом хинна дӀаэттаб, цул совгӀа Наьсарес хӀанз массехк лоалах яьда́ хинна юрт чулоац шийна: Дошалкъий-Юрт, Наьсар-Керте, Аьлте-Юрт. Наьсарен шахьара административни юкъ я.
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]Духтохкархоша яхачох, Наьсаре нах бах кхерий заман хана денз. Укхаза Ӏилманхошта кораяьй шовзткъа эзар шу хьалха денз нах баьхалга хьагучадоаккхаш йола белгалонаш. ХӀаьта гӀалгӀай укхаза баха эзараш шераш да. «Наьсаре» яха дош ширача гӀалгӀай меттала «наьна лаьтта, наьна аре» яхилга да.
«XIII-гӀча бӀаьшере моалошеи, XIV-гӀа бӀаь шу чакхдоалаш АстагӀча Темара бӀынои шозза боха а баь, гӀалгӀай лоамашка хьалчутеттаб. Цул тӀехьагӀа цхьан юкъá да́ воацаш иллай ер моттиг.
XVI—XVII бӀаьшерашка гӀаьбартоша доалдаьд Наьсаренна. Цу юкъа́ гӀалгӀай, лоамашка бийба а бийба, низ а Ӏоабаь, шоай аренашка ӀокӀалбувла болабеннаб», — йоах цӀихезача тархьархочо Коазой Дауда Нурдина. XVIII-гӀча бӀаьшере ткъаь иттлагӀча шерашка гӀаьбартой дӀабахаб укх мехкара, гӀалгӀаша, довнаш деш, кхы бита а ца бита. «Цу хана Наьсаре дукха листа хьунаш, ушалаш йолаш моттиг хиннай. Цу хана укхаза Кавказе дахача тайп-тайпарча къамех йола гӀаьрахой тоабаш лелаш хиннай. Шолжаи ГӀалмени лакхенашка яда шоай юрташ цу гӀаьрахоех лораеш, Наьсархий Шолжах дӀакхетача метте ГӀалмистерча гӀалгӀаша ха лоаттадаьд», — йоах дӀахо духтохкархочо Коазой Нурдина.
Юрт йилла ха 1781 шу лоархӀ. Дале а, кӀезигагӀдар хьалаьцача а, 1764-ча шера денз гӀалгӀай баьхаб цига, багахбувцама хьаяхачох[2].
Цига дувцачох, Наьсаре йиллар цаховш е ше-ше хьахинна а хӀама хиннадац. Дикка уйла яь, лаьрххӀа даь хиннад гӀалгӀай цига баха ховшар. Онгашта даьхача 80 тайпах итт-итт дезал, кхаж тоссаш, цига бáха Ӏоховша безаш хиннаб. Уж Наьсаре йилла белгалъяь моттиг йолчахьа дӀабахаб. Ӏокхаьчача, сагӀа доаккхаш кӀай уст бийна, биъ бӀоагӀан тӀа латташ йола «ТодигӀала» егӀай цар, цу тӀа ха оттаде дагахьа. Цу наха, дехар а даь, шоашта хьалхаваьккхар а деррига доал дӀаденнар а хиннав ТӀаргимхой Малсага къонгех ваьнна Оарцха КӀарцхал. Эггара хьалха укхаза баха Ӏохайшача гӀалгӀаша Оарцха КӀарцхала-Юрт йиллай, кӀеззига тӀехьагӀа Ӏовлурга-Юрт. Уж цига баха ховшар ца дезаш а, гӀаьр е дагахьа тӀаухаш а хиннай герзашца кийчъенна ордингаш. Цу тӀемашка дӀа а юха а дукха нах боабеш а хиннаб. ХӀаьта а наьсархоша моастагӀчунна ка луш хиннаяц. Из мел чӀоагӀа хиларах, юхатохаш хиннав цар. 180 говр-вордаца баьхка хиннаб, яхаш, бувц гӀаьрхой. Амма рузкъан меттел, шоай наьха декъех етта вордаш йигай цар. Царех итт саг лаьца хиннав, бакъда наьсархоех а веннав цу тӀем тӀа 13 саг.
1810-гӀча шера гурахьа, гӀалгӀаша бокъо а енна, Наьсар Шолжах дӀакхетача моттиге, лакхача берда тӀа Бурув йиллай эрсаша. Цох а Наьсаре (эрсий меттала — Назрань) аьнна цӀи тиллай. Цунга хьежжа эггара хьалхара официальни каьхата тӀа Наьсаре хьоахаяр нийслу 1810 шера.
1868 шера хьайийла хиннай Наьсарера лоамара дешарче ГӀалгӀайчен хьалхара светски дешарче.
1893 шера Наьсарен возгале хьайийлай, хӀаьта 1894 шера аьшкникъ биллаб кхыча моттигашца дӀахотташ.
1944-гӀча шера гӀалгӀай СибарегӀа бахийтача хана, Наьсаре хӀирашта дӀаенна хиннай. Цар цун цӀи хийцай, «Коста-Хетагурово» аьнна. Бакъда, 1957-гӀча шера гӀалгӀай цӀабаьхкачул тӀехьагӀа, Наьсарен цӀи юха меттаоттаяьй. Юрт хиннача Наьсаренах пхье хьаяьй 1967-гӀча шера Ардара бетта 16-гӀча дийнахьа. ХӀанз Наьсаре ГӀалгӀай мехка йоккхагӀйола пхьа я. Хоза тоалуш, лакхлуш, дегӀа йоагӀаш латт из. «Нана-Наьсаре» аьнна йоаккх гӀалгӀаша цун цӀи.
Административни екъаялар
[тоаде | тоаде чура]Наьсаре диъ даькъах екъалуш я:
- Аьлте-Юрта административни гом
- Дошлакъий-Юрта административни гом
- Наьсар-Кертен административни гом
- Юкъера административни гом
Бахархой
[тоаде | тоаде чура]Бахача наьх дукхал лоархӀаш хилча (01.01.2016) пхье 142-ча моттиге хиннай 1115[3] Россе Федерацен пхьешта юкъе[4].
| Бахача наьх дукхал | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1939[5] | 1959[6] | 1970[7] | 1979[8] | 1989[9] | 1990[10] | 1991[11] | 1992[5] | 1993[11] |
| 2838 | ↗5703 | ↗12 894 | ↗14 945 | ↗18 246 | ↘18 000 | ↗19 000 | ↗19 400 | ↗23 000 |
| 1996[11] | 1997[11] | 1998[5] | 1999[11] | 2000[12] | 2001[11] | 2002[13] | 2003[5] | 2004[14] |
| ↗72 000 | ↗75 000 | ↗76 400 | ↗77 000 | ↗78 000 | ↗113 400 | ↗125 066 | ↗125 100 | ↗127 300 |
| 2005[15] | 2006[16] | 2007[16] | 2008[16] | 2009[17] | 2010[18] | 2011[18] | 2012[19] | 2013[20] |
| ↗128 800 | ↗130 241 | ↗132 226 | ↗134 280 | ↗136 991 | ↘93 335 | ↗93 949 | ↗98 660 | ↗102 471 |
| 2014[21] | 2015[22] | 2016[23] | 2017[24] | 2018[25] | 2019[26] | 2020[27] | 2021[28] | 2022[1] |
| ↗105 823 | ↗109 284 | ↗113 288 | ↗116 020 | ↗117 936 | ↗119 842 | ↗122 261 | ↗124 169 | ↗125 297 |
ЦӀихеза нах
[тоаде | тоаде чура]- Чомаканаькъан Хьамзат — гӀалгӀай дийша саг, Наьсар-Кертара имам.
- Ӏарчакханаькъан Яхььяй Сали — гӀалгӀай хоамбоаржабархо, оазархо. Наьсаре ва 1960 шера денз.
- Коазой Дауда Нурдин — гӀалгӀай тархьархо, йоазонхо.
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
- ↑ профессора Дахкилганаькъан ИбрахӀима «Лазар а курал а — са хьамсара ГӀалгӀайче», С. Хамчинаькъанчун «Ший овлаш довзар» яхача кинашкашш тӀара. Цу хьакъехьа дувцаш да, йоах цар, Овшанаькъан Керама Махьмада 80 шу даьннача Овшанаькъан Довтагара дӀаяздаь хинна шира дувцар. ХӀаьта Довтанна из дийцар хиннав, 130 шу даьнна, цун ший да. Белгалдаккха деза, цунна кепа теха хиннай 2002 шера Нальчике арадаьннача «ГӀалгӀай фаьлгаш, оаламаш, шира дувцараш» яхача кинашка тӀа.
- ↑ с учётом городов Крыма
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2019 шера наджгоанцхой бетта 1 денга. Таблица «21. 2019 шера наджгоанцхой бетта 1 денга хинна пхьешкара бахача наьх дукхал Россе Федерацен федеральни гомашкеи субъекташкеи гӀола» (RAR-архив (1,0 Мб)). Федеральная служба государственной статистики.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Народная энциклопедия «Мой город». Назрань
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (эрс.). Демоскоп Weekly. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.09.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 28.04.2013.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (эрс.). Демоскоп Weekly. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.09.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 28.04.2013.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 22.08.2011.
- ↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 12.05.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 12.05.2015.
- ↑ Российский статистический ежегодник. 2000 год (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 13.06.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 13.06.2016.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
- ↑ Российский статистический ежегодник. 2004 год (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 9.06.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 9.06.2016.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2005 год (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 9.05.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 9.05.2016.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.01.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.01.2014.
- ↑ 18,0 18,1 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.05.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.05.2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 16.11.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 16.11.2013.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.08.2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 6.08.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.08.2015.
- ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (эрс.) (31 кӀимарса 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.07.2017.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.07.2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2020.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 27.04.2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- Матенаькъан Ильяс. Наьсарен шахьара 235 шу дизад // «Сердало» : газет, № 154.
- Ӏарчакханаькъан Сали. Наьсареи наьсархойи. Нана-Наьсаре йилла шу, цо хьабена бӀаьха никъ Архиве диллад 2022 шера наджгоанцхой 2 дийнахьа. // «Сердало» : газет, 31.05.2021.