Магас

Википеди материал
Пхье
Магас
Магас
Байракх Герб
Байракх Герб
43°10′ с. ш. 44°49′ в. д.HGЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект ГӀалгӀайче
Пхье округ Магас
Пхьеда Овшанаькъан Башира Ӏусман
Тархьари географии
Йиллай 1994 шера
Пхье я 2000 шера денз
Майда 12,63[1] км²
Лакхал 600 м
Ӏалама лоаттам юккъера
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой 15 279[2] саг (2022)
Айххал 1209,74 саг/км²
Къамаш гӀалгӀай, эрсий, кхыбараш а
Динаш сунний бусалбаш, православхой
Катойконим мага́схо, магáсхой
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Телефоний код +7 8734
Пошта индекс 386001
Код ОКАТО 26401
Код ОКТМО 26701000001

magasonline.ru
Магас (Россия)
Магас
Москоа
Магас (ГӀалгӀайче)
Магас
Магас
Викилармий логотип Медиафайлаш Викиларма чу
Магас йотта йолалуш

Магас (я) (иштта Магате) — ГӀалгӀай Мехка нанагӀала. ХӀанзара Магас йиллай 1992 шера, 700 шерал совгӀа хьалха Аланойчен нанагӀала а хинна йохаяьчул тӀехьагӀа меттаоттаяьй из. Эрсечен субъекта административни юкъ йолча пхьешта юкъера эггара зӀамигагӀеи къонагӀеи я.

Этимологи[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай Мехка кердача нанагӀалий цӀи «Магас» хургйолаш ювца оттаяьр цӀихеза тархьархо Коазой Дауда Нурдин ва. Юххера ГӀалгӀайчен Мехкдас кхычарна юкъера из хержа хиннай[3]. Тархьара, археологен, лингвистикан дараштеи цигарча географе цӀерай топонимикаи бух тӀабодаш тиллай кердача нанагӀалий цӀи[4]. Цу дарашка тӀатайжача Даькъасте иллача ширача Оалойчен нанагӀала цӀи хиннай «Магас». «Магас» яхача топонима чу «Ма» гӀалгӀай меттала малх яхилга да[~ 1]. ХӀаьта, «га»/«го» («круг», «диск») тӀатехача хьахул «мага»/«маго»[~ 2] — «маьлха гом, маьлха го». Чаккхенга латта «с» — гӀалгӀай «са» (лаьтта, моттиг) яхачох хьадаьнна дола моттиг белгалъю да́къилг да.

«Магас» ширача гӀалгӀай меттала «маьлха лаьтта/моттиг» яхилга да, амма нагахьа санна из пхье цӀи яле, «маьлха пхье» аьнна, дашха йиш я из дош[5][6][7].

Тархьар[тоаде | тоаде чура]

Шира зама[тоаде | тоаде чура]

Эггара хьалха Магас тептараш тӀа хьоаяьй иттлагӀча бӀаьшера ваьхача МасӀуди яхача Ӏарбечо 943 шера[8][9]. Магас илла моттиг белгалъю кхыча Ӏарбечо, Масуде заманхочо, Ибн Рустас. Цо язду, Аланой мехкагара малхбоалехьа уллача Серир цӀи йолча паччахьалкхен доазон тӀара (хӀанз нохчашкахьа Орга хий доагӀачара[3]) кхаь дийнахьа малхбузехьа никъ бича, гӀаш воагӀа саг Магасе кхоачаргва, аьнна[10].

ГӀалгӀай Ӏилманхошта хетачох Оалойчен нанагӀала Магас иллай хӀанз Яндаре, ГӀаьзе-Коа, СурхотӀе, Экажакъонгий-Юрт, Ӏаьлий-Юрт ядача айеннача метте, хӀанзара Магаса доазув чу а лоацаш, малхбоалехьа Эса-чӀоже дӀатӀа а йоалаш[11].

ХIII бӀаьшера моалоша йохаяьй Магас. 1238 шу чакхдоалаш, Ӏай, Магаса кӀала эттаб, Бату-хан хьалха а волаш, моалой бӀу. Цхьан бетта духьала лаьттаб гӀалгӀай моалошта, дуне цецдоаккхаш денал гойтад, амма моалой сов дукха хиларах дӀаяьккхай Магас моастагӀаша. Из хиннад, 1239 шу долалуш. «ЦӀи мара хӀама йисанзар Магасах», ― язду моалой бӀенаца хиннача йоазонхочо Джувейне[12].

ХӀанзара зама[тоаде | тоаде чура]

1995 шера ГӀалгӀай Мехкдас Овшанаькъан Руслана кертера лард еллай ГӀалгӀайчен керттера пхьенна. 2002 шера денз Магас официальни ГӀалгӀай Мехка нанагӀала я.

Сурташ[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]

Комментареш
  1. Дукха ха яц гӀалгӀаша малхах «ма» я́ха. Ширача урартхоша маьлха Даьлах йоаккхаш хинна цӀи я «Ма» яхар. ХӀанзара гӀалгӀай «малх» яха дош шин дешах латт: «ма» («малх»), «алхха» («цаӀ мара доаца, къоастадаь»). Байсаранаькъан Муртаза Идриса ший «БӀаьшерий боадонгара» яхача романа чу белгалдоаккхаш яздаьд: «Боккхийча нáха хьаяхачох, хьалха малхах ма я́ха́д, тӀаккха цу тӀа алхха ӀотӀакхийттад». Малхах Даьла веш хиннача гӀалгӀаша Ма́лхá те́къача хана даь кхайкар да «ма алхха» яхар
  2. Къаьнарча гӀалгӀай оаламо хьаяхачох, цхьадолча тайпай (Салгхой, ТӀумахой, Оздой) гаьнара да́ (этнарх) Маго яхаш ва. Маго моцагӀа гӀалгӀаша маьлха Даьла мо лоархӀаш хиннав. ГӀалгӀай лоам хӀанз а латташ да шира ерд Маго-Ерд яхаш цӀи а йолаш.
Нормативни бокъон акташ
Хьасташ
  1. Официальный сайт муниципального образования «Городской округ город Магас». История
  2. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
  3. 3,0 3,1 Ӏарчакханаькъан С., 2021.
  4. Информационно-справочная правовая система «КонсультантПлюс». Пояснительная записка «К проекту Федерального закона «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования город Магас» (эрс.). Consultant.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 9.11.2015.
  5. Кодзоев, 2001, оа. 44.
  6. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 117.
  7. Заяц, 2001, оа. 11—12.
  8. Минорский, 1963, оа. 192.
  9. Агусти Алемань, 2003, оа. 569.
  10. Минорский, 1963, оа. 204.
  11. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 118, 119.
  12. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 125—126.

Хьажа иштта[тоаде | тоаде чура]

Литература[тоаде | тоаде чура]

ТӀатовжамаш[тоаде | тоаде чура]