ГӀалгӀай

Кечал я укхазара: Википеди
ГӀалгӀай
ХӀанзара шоай цӀи гӀа: ГӀалгӀай
Дукхали Ӏеш бола моттиги
Берригаш: 1 млн[15]

 Россе Федераци: 444 833 (2010)[1][2][3]

 Туркий мохк: 85 000 (2020)[5][6]
 Шаьме: 34 500 (2010)[7][8][9]
 Иордани: 25 500 (2010)[7][8]
 ГӀазакхстане: 18 000 (2016)[10]
 Узбекистане: 800 (2016)[11]
 ГӀиргӀизстане: 568 (1999)[12]
 США: (белггал хац)[13][14]
 Европа: 200 000 (2020)[15]

Къамах лаьцар
Археологе культура Кобански
Мотт гӀалгӀай
Ди сунний ислам
Расай тайпа европеоидаш: кавказа тайпа[29]
Юкъеболхаш ба нахски къамаш
Гаргара къамаш бацой, нохчий
Викилармий логотип Медиафайлаш Викиларма чу
 Просмотр этого шаблона ГӀалгӀайчен тархьар
Майкопски Куро-араксски культураш
Кобански культура
Юкъера бӀаьшераш
Россе импери
БӀорахой тӀем хана чухьа
Ингушетия в составе СССР
Ингушетия в составе России

ГӀалгӀай (ба) (эрс: Ингуши) — Даькъастера къам. ГӀалгӀайче а, Ӏаьдало хӀирий доазонгахьа лоархӀача ГӀалме шахьареи Буро тӀеи хьалха денз даха къам да[30][31][32]. Иштта, дуккха хана денз баьхаб Нохчий мехка хӀанзарча Серноводски шахьареи Оарштхой-Фарта шахьареи[33]. Цул совгӀа гӀалгӀай диаспораш я цхьайолча паччахьалкхенашка Европеи, Юкъерча Азеи, Гаргарча Малхбоалеи[34][35][36]. Дерригача дунен тӀа гӀалгӀай 1 млн саг ва[15].

ГӀалгӀаша бувцар гӀалгӀай мотт ба, гӀалгӀай йоазув кириллица ларда тӀа латт. Лелабеш бола ди Ислам ба.

Тархьар[тоаде | тоаде чура]

«Кавказская раса» яха термин Ӏилманна юкъеяьккхача цӀихезача немций Ӏилманхочо Блуменбах Иоганн Фридриха лоархӀар «Кавказ — адамле хьадаьнна моттиг» хилар.

Цу йоккхача кавказа (европеоидни) раса юкъедоагӀача кавкасиона антропологен тайпан лоархӀ Ӏилманхоша гӀалгӀай. Ширача гӀалгӀай тархьара тохкамхочо Горепекин Ивана Фомас яздаьд: «ХӀанз ха декхарийла ва хӀаравар воай даьй бовзара а, хьалхагӀара культуреи мотти хьабаьнна моттиг йовзара а дӀоагӀа ул Кавказе. Из лораду вай ширача даьх бисача гӀалгӀай-нохчий къамо».

Ди[тоаде | тоаде чура]

ТӀеххьара гӀалгӀай цӀув а хинна, тӀаккха бусалба ди тӀаийца́ а вола Ховтанаькъан Элмарза-Хьажа

ЖӀаргахой ди[тоаде | тоаде чура]

Тархьархо хиннача Далгат Башира хьаяьха́чох[37], жӀаргахой ди ГӀалгӀай мехка эггара хьалхагӀа XтбӀаьшера гарга чубаьннаб Гуржашкахьара, цудухьа ди кхайко́ бехка́ хиннараш а гуржий хиннаб[37]. Нохчийи ГӀалгӀайи мехкашка хӀанз а тӀехьа дуккха цу ханара гӀишлош а, вешта жӀаргахой ди хинна хилара белгалонаш а я, селлара из чӀоагӀа баьржар хилар бахьан долаш[37]. Ӏилманхочун балхашка дукха тайп-тайпара юкъерча бӀаьшерашка баьха́ча тархьархойи наькъахойи тешалаш доалдаьд, цар яьха́чох, гӀалгӀай лаьтта киназаш дийтта́ хиннад, монастырь етта́ хинна а хила мег[37]. Къаьстта аьлча, къаман немций хиннача Иоганн Гюльденштедти Петра-Симон Палласи яхача Ӏилманхоша XVIII бӀаьшера уж ГӀалгӀай мехка хинначул тӀехьагӀа даьча тешалашта тӀатовжаш хилча, ТкъобӀаь-Ерда чу (IX—X бӀаьшерашка етта хинна йолча[38]) «дошо, сигала, Ӏаьржача бесара алапашца яздаь хинна» жайнаш даьда́д, иштта наӀара сана тӀа, чувоаллаш, «готикай алапашца» йоазош дар яхаш дувцаш а хиннаб[37].

Ислам[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай сунний бусалба ба, шафиӀий мацабах а ба. Суфий тӀарийкъаташта юкъера леладеш шиъ да: къадарийи накъшбандийи[39][40].

Ислам гӀалгӀашта юкъе дала доладеннад кхы а VIII бӀаьшера, Ӏарбий Даьра аьлега гӀоллеи Дербентага гӀоллеи хазараштеи аланоштеи духьала тӀемаш де ухача хана. Цу ханара я аьнна лоархӀаш я Кистий чӀоже уллача Аьрзи яхача юрта корадаь дола борзах даь дола аьрзиСулейма аьрзи»). Яьккха́ча феса́ юкъе а нийсденна кхаьча хила дезаш да из укхаза ГӀалгӀай Лоам[41]. Тахан из зӀамига бӀалгӀа бусалба исбахьален борзах яьча хӀамашта юкъера эггара ширагӀа я аьнна лоархӀ Ӏилманхоша[42]. Из аьрзи тхьамагӀа мо леладеш хиннад Аьрзе баьха́ча гӀалгӀаша, цӀенгагара-цӀенга воккха-воккхагӀчунга а кхоачаш[43]. ХӀаьта, ЖӀайрах яхача юрта цӀи ювзаенна хила езаш я йоах Ӏилманхоша Джаррахь ибн ӀабдуллахӀ яхача Ӏарбий бӀунбаьччаца[44].

ГӀалгӀаша бусалба ди лелабеш хинналга тешалдеш йоазонаш да XVIII бӀаьшера, ишта Вахушти Багратиони яхачо яздаьд Ангуштара нах сунний бусалба ба аьнна[45]. Цхьабакъда беррига гӀалгӀай бусалба хьахиннабац Илисха-Юртара Киший Хьажа XIX бӀаьшера ГӀалгӀайче хьавенача хана мара. Цу хана денз гӀалгӀашта юкъе даьржад суфий тӀарийкъаташ: къадарийи накъшбандийи[46].

Хьажа иштта[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России
  2. Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
  3. Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения // Российская газета, Федеральный выпуск № 284(5660), 22.12.2011.
  4. Приложения к итогам ВПН 2010 года в городе Москве // Мосстат // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар, 2012 Саькура 8 дийнахьа: Приложение 5. Национальный состав населения по г. Москва (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
  5. Полевой Н. Ингушская диаспора в Турции // Ингушетия : газета. — 2020. — августа 13 дийнахьа.
  6. Степанова А. «Люди башен»: Как живут ингуши // Russia Beyond, 03.10.2018
  7. 7,0 7,1 Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока // Государственная архивная служба Республики Ингушетия, 17.06.2013.
  8. 8,0 8,1 Ингуши // Goturist
  9. В Сирии воюют ингуши, и возглавляют одни из самых дерзких боевых групп повстанцев // «Беzформата», 11.01.2019 (08.03.2013).
  10. Ingush in Kazakhstan (ингл.). // Joshua Project[en]. ТӀеххьара техка хиннад 2016 Саькура 21 дийнахьа.
  11. Country: Uzbekistan (ингл.). // Joshua Project[en]. ТӀеххьара техка хиннад 2016 Саькура 21 дийнахьа.
  12. Хауг В. Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии. // Демоскоп.
  13. Харсиева Л. Международный день кино. Ингуши в Лос-Анджелесе в начале XX века // Ингушетия : газета. — 2016. — декабря 28 дийнахьа.
  14. Гантимурова Т. Дети ингушских беженцев отправились в США, где проведут три месяца в американских семьях // Кавказский узел, 21.07.2014.
  15. 15,0 15,1 15,2 Албогачиева, 2017, с. 4.
  16. Ждут ли Юнус-Бека Евкурова в Европе и коротко об организаторах встречи в Бельгии // Habar.org. — 2012.
  17. Евкуров опроверг слухи о силовом возвращении на родину проживающих в Бельгии ингушей // Ведомости, 25.11.2012.
  18. Цечоев А., Паров А. Об ингушской диаспоре в Турции // Программа «Интервью» (эрс.). ГНТРК «Ингушетия» (2019).
  19. Алиханов А. Европейские ингуши познакомили жителей столицы Пятой республики с культурой своей Родины // Сердало : газета. — 2021. — октября 25 дийнахьа.
  20. Муцольгов М. Ингушский правозащитник: Живя в Норвегии, вайнахи строго берегут свои национальные традиции // Regnum, 03.06.2008.
  21. Севрюкова Е. Связанные родством // «Наши лица» : журнал. — 2019. — С. 37.
  22. Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. // Государственная служба статистики Украины.
  23. Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Население по национальности и родному языку. // Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2012 Саькура 3 дийнахьа.
  24. Распределение населения Латвии по национальному составу и национальности на 01.01.2021.
  25. Виктория С. Торжества в Лидсе. Ингушская диаспора отметила День Победы в Великобритании // Ингушетия : газета. — 2018. — мая 14 дийнахьа.
  26. Боков И. Публикация из английской газеты про ингушей // «Бакъдар», 10.01.2019.
  27. Митинги в поддержку ингушских активистов прошли в Бельгии и Финляндии // Кавказский узел, 06.04.2019.
  28. news.myseldon. Ингушские «викинги» в Дании: «Мы раскиданы по островам, но стараемся общаться» : информационный сайт.
  29. Бунак В. В. Антропологическое изучение чечено-ингушского народа // «Грозненский рабочий» : газета. — 1935. — 5 июля.
  30. Терский календарь, 1895, с. 14.
  31. Катышева М., Озиев М. Сознавать меру ответственности // Трагедия ингушского народа / Сост. Ю. Тангиев. — Грозный: Грозненский рабочий, 1991. — С. 3—35.
  32. Павлова, 2012, с. 26—27.
  33. ГӀалгӀайчен баха нах
  34. Чапанов А. К. Общественно-политическая жизнь ингушской эмиграции в Европе // Вестник РУДН. — 2018. — Т. 17, № 1. — С. 198—214. — ISSN 2313-2337.
  35. Сергей Дмитриев. Чтобы мир узнал: в Париже прошёл митинг в поддержку народа Ингушетии // RFI. — 2019. — 18 апреля дийнахьа.
  36. Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока. // Государственная архивная служба Республики Ингушетия (17 июня 2013).
  37. 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 Далгат, Башир Керимович. Христианство и магометанство в Чечне. Распространение христианства и магометанства среди ингушей. // Первобытная религия чеченцев и ингушей / С. А. Арутюнов. — 1-е изд. — М.: Наука, 2004. — С. 38—52. — 240 с. — 550 экз. — ISBN 5020098353.
  38. Храм Тхаба-Ерды в Ингушетии
  39. Албогачиева, 2017, с. 4—5.
  40. Johanna Nichols. The Ingush (with notes on the Chechen): Background information. Калифорнийский университет в Беркли (February 1997). ТӀеххьара техка хиннад 2007 Саькура 10 дийнахьа. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2006 оагӀой бетта 8 дийнахьа.
  41. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, с. 116.
  42. Притула А. Д. Арабские страны Ближнего Востока в средневековье (Египет, Сирия, Ирак) (эрс.). www.hermitagemuseum.org (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Государственный Эрмитаж.
  43. Ахриев, 1875, с. 1.
  44. Албогачиева, 2017, с. 37.
  45. Вахушти Багратиони, 1904, с. 137, 152.
  46. М. Албогачиева,ОСНОВНЫЕ ВИРДОВЫЕ БРАТСТВА У ИНГУШЕЙ, https://cyberleninka.ru/article/n/osnovnye-virdovye-bratstva-u-ingushey/viewer

Литература[тоаде | тоаде чура]

  • Adrienne Mayor. The Amazons: Lives and Legends of Warrior Women across the Ancient World. — 2014. — ISBN 9781400865130.
  • Джанашвили М. Г. Известия грузинских летописей и историков о Северном Кавказе и России. — Тифлис, 1897. — 206 с.
  • Карл Кох. Путешествие через Россию к Кавказскому перешейку — 1836, 1837, 1838 г. — 1842.
  • Яновский А. О Древней Кавказской Албании // Журнал Министерства народного просвещения. Часть LII. Отд. II.. — СПб, 1846.
  • Вахушти Багратиони. География Грузии / Введение, перевод и примечания М.Г. Джананашвили. — Тифлис, 1904.

ТӀатовжамаш[тоаде | тоаде чура]