ГӀалгӀай йоазув
ГӀалгӀай йоазув (эрс: Ингушская письменность) — гӀалгӀай мотт дӀаязбара духьа леладеш дола йоазув. Ше мел хиннача хана чухьа массехказа хийца а тайп-тайпарча графика ларда тӀа а хиннад. Таханарча дийнахьа гӀалгӀай йоазув кириллица тӀа латт.
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай йоазон тархьаре хьакъоастаяьй массехк этап:
- бусалба ди тӀаийцача хана денз 1923 шерага кхаччалца — Ӏарбий алапата кӀийлен тӀа йоазув
- 1923—1938 шерашка — латиний кӀийлен тӀа йоазув
- 1938 шера денз — кириллица тӀа латта хӀанзара йоазув[1].
Къаьнара гӀалгӀай йоазув
[тоаде | тоаде чура]Горепекин Фома хиннав гӀалгӀай ширача замалахьа шоай йоазув хиннад яхаш, Салге ше леха́ хиннача пхьегӀаш тӀа даь хиннача йоазош тӀарча гӀалгӀай хьаракаш кепатеха хиннад цо.
Гуржий йоазув
[тоаде | тоаде чура]Хьагучох, гӀалгӀаша шоай йоазув доадаьча хана денз, бусалба ди тӀаэцалца гуржий йоазув леладеш хиннаб гӀалгӀай, цхьабакъда дукхагӀа цӀувнаша мара леладаьдац из, цхьалха адам дешанзатхиларга хьежжа.
Ӏарбий ларда тӀара йоазув
[тоаде | тоаде чура]1902 шера ДжабагӀийнаькъан Ийже Висангире гӀалгӀай абат оттадаь хиннад Ӏарбий йоазон ларда тӀа. Цу ханналца бусалба дина дийшача наха леладеш хиннад из. Цо даьр фуд аьлча, цу хана леладеш хиннар гулдаь, цхьан кога тӀа даьккха дӀаоттаде гӀийртав из, хӀаьта цун болх кхы Ӏа яха хьаллаьца хиннарех хиннабац.
Латиница
[тоаде | тоаде чура]ДжабагӀийнаькъан Ийже Мухьмада латиний ларда тӀа баьккха хиннаб гӀалгӀай мотт цун вешас Висангире Ӏарбий ларда тӀа из баьккха дукха ха ялалехьа, цхьабакъда дукха даьржа хиннадац из. 1920 шерашка юха болх болабаьб латиница тӀа оазув оттадеш. Цига керте лаьттарех лоархӀ Малсаганаькъан Кураза Зоврбик. 1922 шера кийча а даь, чакхдаьккхачул тӀехьагӀа, Ӏаьдал моттигашка гӀолла дӀа-хьа кхьихьад керда алапат, хӀаьта наха юкъе эггара хьалха хиннад 1923 шера Села 1 дийнахьа Сердало газете. Из ди каст-каста йоазув оттадаь ха а лоархӀ.
1924[2]: A a, Á á, Ä ä, B b, C c, Č č, D d, E e, É é, F f, G g, H h, Ꜧ ꜧ, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, Ó ó, Ö ö, Ô ô, P p, Q q, R r, S s, Š š, T t, U u, Ú ú, Ü ü, V v, W w, X x, X́ x́, Y y, Z z, Ž ž, Ch ch, Čh čh, Gh gh, Kh kh, Ph ph, Qh qh, Th th.
1924[3]: A a, Æ æ, Ä ä, B b, C c, Č č, D d, E e, F f, G g, H h, Ꜧ ꜧ, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, Ö ö, P p, Q q, R r, S s, Š š, T t, U u, V v, X x, X́ x́, Y y, Z z, Ž ž, Ch ch, Čh čh, Gh gh, Kh kh, Ph ph, Qh qh, Th th.
1928[4]: A a, Æ æ, Ä ä, B b, C c, Č č, D d, E e, F f, G g, H h, Ꜧ ꜧ, I i, J j, K k, L l, M m, N n, Ņ ņ, O o, Ö ö, P p, Q q, R r, S s, Š š, T t, U u, Ü ü, V v, X x, X́ x́, Y y, Z z, Ž ž, Ch ch, Čh čh, Gh gh, Kh kh, Ph ph, Qh qh, Th th.
Кирилица
[тоаде | тоаде чура]Кириллицай ларда тӀа йоазув оттадаь хиннар гӀалгӀай багахбувцамеи тархьареи тохкамхо хинна Горепекин Фома Иванович ва. Из алапат оттадеш цо болх дӀабихьаб 1909-1913 шерашка. ГӀалгӀай мотт тахка а техка, ше оттадаьча йоазонца оттадаь хинна абат арахийца хиннад цо, цул совгӀа дукха гӀалгӀай багахбувцама кхолламаш дӀаяздаь а хиннад. Массане тӀаийца хинна кирилица ларде́ а латташ йоазув оттадаьр Беканаькъан ДордагӀа Тембот лоархӀ 1938 шера.
ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- Хусейн Таргимов. «Латиница-кириллица. История ингушской письменности» (эрсий) // Сердало : газет. — 2020. — лайчилла 15 дийнахьа.
- Якуб Патиев. «Алфавит ингушского языка» (эрсий) // Сердало : газет. — 2016. — маьцхали 12 дийнахьа (№ 121-122).
- ??? Архиве диллад 2022 шера саькура 21 дийнахьа.
- ??? Архиве диллад 2022 шера саькура 21 дийнахьа.
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ Ингушский язык // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.Ло:Свободно
- ↑ Serdalo. 8 марта 1924 (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- ↑ Serdælo. 11 декабря 1926 (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- ↑ Мальсагов, З. Культурная работа в Чечне и Ингушетии в связи с унификацией алфавитов. Владикавказ, 1928