Чулоацамага гӀó

Фаьппий

Википеди материал
Тувла ма бе ваьппешца — Аухе ба́ха хайша́ча арарча аьккхий тайпанца.

Фаьппий, fäppij, е мецхалой (эрс: Фяппинцы), иштта Фаьппий шахьар, Мецхалой шахьар (эрс: Фяппинское/Мецхальское общество, тархьарца иштта Кисты, Ближние Кисты, Кистинское общество)[⇨] — гӀалгӀай къаман тархьаре хинна юкъарло; ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерий шахьар я. Фаьппий хьабаьнна а баьха а моттиг гӀалгӀай лоамара Кистий чӀож я[⇨]. Фаьппий юкъара кхала Аьрзи хиннай цкъарчоа, цул тӀехьагӀа — Мецхал, им диллалехь дина гӀулакха́ Фалхане вӀашагӀбеттабеннаб фаьппий[⇨].

XVII-ча бӀаьшера фаьппех цхьа дакъа Гуржехьа дӀадахад — царех бацой хьахиннаб, цхьаькха цхьа дакъа Селашкахьа Аухе дӀадахад — царех хьахинна ваьппий яхаш арарча аьккхий тайпа да[⇨].

ЦӀи

[тоаде | тоаде чура]
Юлиус Клапрота мехкасурта тӀа латта Wapi (Fapi[1]), 1823 шу
Кистий шахьар (1838) — Кавказа мехкасурта тӀара дакъа да ер, инарал-майор барон фон дер Ховена генеральни штабо кулгалдеш зарбатеха хиннадола.

Вайнаьха цӀераш

[тоаде | тоаде чура]

Фаьппий эндоним гӀалгӀай меттала — фаьппий я[2][3][4], къаьнарча латиний ӀаьдалагӀа «fäppij» аьнна язду из[5][~ 1]. Нохчий меттала фаьппий цӀи ваьппий аьнна язъю[7], цхьабакъда Н. Г. Волковас яхачох, из цӀи «хьагучох, гӀалгӀашта юкъе мара йовзаш яц. КӀезигагӀа дале, Гихий, Форта, Рошни, Орга хи тӀарча нохчашта юкъе а, кхы а малхбоалехьа хӀаьта а, из термин кхы корайиц[~ 2].

Ф. И. Горепекинс фаьппий яхачун маӀан гӀалгӀай метта тӀара «поселенцы, идущие в нестройной толпе» аьнна даьккхад[9]. Цу тайпара Р. Л. Харадзес а А. И. Робакидзес а «пришлый/новопоселенец» яхача дешашца ювзаенна хила мег аьнна аьннад (цхьабакъда къаманга диллача, кхы мел болча гӀалгӀаех эргаш а боацаш)[10]. Ю. Д. Дешериева́ хетачох, из цӀи этимологеца яшха йиш йолаш яц[11]. Дж. Николса́ хетачох, фаьппий яхар шира гӀалгӀай дош хила йиш йолаш дац, хӀана аьлча шолхадаьккха «-пп-» нахски метташка нийслац[12]. А. Н. Генкос из цӀи, «веппий» яха кеп хьа а ийца гуржий тептарашка хьоахаваьча гӀажарий Уобос яхача паччахьаца йийзай — ишта из цӀи вай заман X-гӀча бӀаьшерага йиллай цо[13].

Арахьара цӀераш

[тоаде | тоаде чура]

Тархьарца фаьппий гуржий овла болча кистий (эрс: кисты, кистины) яхача арахьарча цӀерца бовзаш хиннаб, е цу цӀера эршашца — гаргара кистий (эрс: ближние кисты, ближние кистины)[14]. ТӀехьагӀо уж терминаш эрсий литература́ юкъеяьхкай[15]. Ха-зама мел йоала цу деша маӀан дӀашер а денна, кистий оалаш хиннад массадолча нахски къамаех, юххьанцара фаьппех мара из йоахаш цӀи хиннайоаццашшехь[16]. «Кистий» яха цӀи «мецхалой» (эрс: мецхальцы) яхачох дӀахийцай XIX-ча бӀаьшера, цунга хьежжа Фаьппий шахьар а Мецхалой шахьар (эрс: Мецхальское общество) оалаш дӀаяхай; Из хиннад шахьара юкъ Мецхале Ӏочуйихьача хана[17]. Семён Броневскис яхачох, зоврхоехи, жӀайрахоехии, кистехи (эрс: зауровцы, джейрахи, кистинцы) гӀалгӀай лоамароша цхьатарра «гӀалгӀай» я́ха́д (эрс: галгай)[18].

ХӀираша фаьппех маккъалаш (хӀир. махъхъæл) я́ха́д, хӀаьта фаьппий Ӏарамхи йисте баьха хиларах цу хих Маккъалдон (хӀир. Махъхъæлдон) я́ха́д цар, цудухьа эрсий меттала а «Армхи» а́ларал совгӀа «Макалдон» а оал цох[19]. «Маккъал» (эрс: маккал) яха цӀи цхьаццадолча мехкасурташка фаьппий белгалбоахаш тӀаязъеш а хиннай[20]. «Маккъал» яха цӀи гӀалгӀайи хӀирийи маккхал/мæхъхъæл (эрс: коршун) яхача дешаца дувзаду[21][22]. А. Н. Генконна хетачох, из цӀи хӀираша Аьрзи кхаьлахи, цун бахархоех хьаийцай[21]. Иштта хӀираша фаьппех «фаппи» я́ха́д яхаш даь йоазонаш а даь[23].

Немций тохкамхочо Гюльденштедта яхачох, черсаша а Фаьппий мехках хӀираша мо Маккъал я́ха́д[24].

Шахьара лаьтта

[тоаде | тоаде чура]
1834-ча шера оттадаьча мехкасурта тӀа фаьппий лаьтта кистинцы аьнна белгалдаьккхад

Фаьппий баьха́ча тархьара лаьттах[25] Фаьппи я́ха́д[26], цунга хьежжа эрсий меттала Фяппи аьнна язъю из[27], иштта Вабуа (Ваппуа) а, Вабо а оал[28], Бабий а оал эрсий меттала[29]. Таханарча дийнахьа шахьара доазув нийслу ГӀалгӀайчен ЖӀайраха шахьаре, цхьан даькъе ХӀирийчени Гуржехье тӀеи дӀатӀа а доалаш[30].

Сулейманова хьадоаладаьчох, Фаьппе доазув малхбузехьа ЖӀайрахацеи, зӀилбухехьа Пхий мехкацеи, малхбоалехьа Хамхецеи Цхьорецеи хиннад, тӀаккха гӀинбухехьа шаьрача а́ра ӀотӀадоаллаш хиннад из[31]. Фаьппий шахьаро Ӏарамхе чӀожа доккха дола дакъа дӀалоацаш хиннад гӀинбухехьа шаьрача аренах хьокха а луш. Фаьппий юххьанцара ба́ржар А. Н. Генкос «к западу от реки Ломеки (древнее название реки Терек)» оалаш белгалдаьккхад, таханара еррига хӀана яц аллал ХӀирийче чулоацаш[30].

Бацой оаламашка Бабий яхар (Ваппи, Фаьппи) дай хьабаьнна моттиг йолаш санна ювц. Иштта Ваби яхар бацоша шоай мехках йоаккха цӀи я[29].

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

Юкъара кхала

[тоаде | тоаде чура]

Фаьппий юкъара гӀала малагӀъяр хиннай соцам бе аьттув ца боалаш башхабаьннаб тохкамхой. А. Н. Генкоси[32] Заьзганаькъан Мурадеи[33] яхачох, фаьппий юкъ Аьрзе хиннай яхаш я, Сулейманова́и[31] Чахкенаькъан Жабраила́и[34] хетачох, юкъ Мецхале хиннай; Ма дарра дийцача, Сулеймановс Мецхал дингеи урхалгеи йиллача, лаьрхӀай Мецхал керттера, Чахкенаькъан Жабраила урхалгеи товшхалгеи экономикагеи йиллача лаьрхӀай из керттера. Цхьабакъда Саьмпинаькъан Исроапала Сулеймановс «динга йиллача Мецхал керттера хиннай» яхаш даь хинна къамаьл юхате́ха́д массехк тохкамхочоа тӀа а товжаш (уж ба «гӀалгӀай къаман динах цхьа хӀама мукъа яздаь бола» Оахаранаькъан ЧхьагӀеи, Далгат Башири, Л. П. Семенови, Е. И. Крупнови) — Исропала Фалхан белгалйоаккх фаьппеша дина гӀулакх леладаь керттера кхала аьнна[35].

Юкъерча бӀаьшерашка а кердача заман чу хинна юкъарлон хьал

[тоаде | тоаде чура]

Н. Г. Волковас яхачох, фаьппий шахьаре баьхараши Кхаькхале баьхараши эргаш хиннабац, царна юкъе малагӀа башхало я тахка эттача, фаьппий а кхаькхалой а цхьа къам а долаш, цхьа мотт бувцаш а болаш хиннилга хьагучадоал, кхаькхалой лакхача лоамашка ба́хаш хилари, фаьппий ЖӀайраха чӀоже ба́хаш хилари мара башхало а йоацаш[36].

Этнографаш хиннача Р. Л. Харадзеи А. И. Робакидзеи даьча тохкамех, фаьппий кхаькхалоех е Ӏадатех а е ва́харах-ле́ларах а хьакъасташ хиннабац[10].

Гуржехьеи Селашкахьеи дӀабахар

[тоаде | тоаде чура]

XVI—XVII бӀаьшерашка фаьппех цхьа дакъа Гуржехьа уллача ТушетӀа дӀабаха́ хинна хила мегаш ба[27]. Цу фаьппех хьабаьннараш тахан бацой оалаш бовзаш ба[37].

Фаьппий шозлагӀа дӀабахар нийсденнад XVII—XVIII бӀаьшерашка. Цу хана уж дӀабахаб Аухе — ДаьгӀасте[38][39]. Цу фаьппех хьайбайннараш ваьппий яхаш ба тахан шоаех нохчий тайпа а лоархӀаш, шоаш хьабаьнна моттиг ТӀаьрш а лоархӀаш, цар тайпан тептаро ма яххара[28].

Эрсий паччахьалкхенцара бувзам

[тоаде | тоаде чура]

1811 шера наджгоанцхой 8-ча дийнахьа фаьппий 12 кхаьлан хьалххоша Россе имперенна мутӀахьа хургхиларца дув биаб[40]. Цхьабакъда, цхьаццайолча гӀалгӀай шахьараша е тайпаша дув буаш хиннабале а, эрсаштеи гӀалгӀаштеи юкъера юкъмоттиг ше хиннар юсаш хиннай. Дар дийцача, эрсашта а гӀалгӀашта а цу тайпара дув баар шоайла барт бара маӀан долаш лаьрхӀад из[41].

Эрсий-кавказхой тӀом

[тоаде | тоаде чура]

Эрсий-кавказхой тӀема хана эрсаша фаьппий караберзабеш а къахьийгад. 1830-ча шера кӀимарса бетта эрсий ши бӀу, Абхазов инарал-майор хьалха а ваьнна, ГӀалгӀай лоамарошта таӀазар де Ӏочувена хиннав. Эрсий эскар Тийркеи Эсеи чӀожашка гӀолла Ӏочакхдаьнна хиннад бохам беш. Къаьстта чӀоагӀа духьаллаьттаб Эбанера обанхой[42]. Цхьабакъда юххера из Ӏочуварца фаьппий кхаьлаш хӀалакьяьй[42], хӀаьта фаьппий шоаш цхьан юкъа́ Россе Имперенна мутӀахьабаьб[43]. ГӀалгӀай лоам духхьашха паччахьа Ӏаьдала кхелаши бӀорахой системеи тӀаоттаяьй[44].

Эрсеченна юкъабахачул тӀехьагӀа

[тоаде | тоаде чура]

Россе импере Фаьппий шахьар караерзаяьчул тӀехьагӀа ппий шахьар юкъейодаш хиннай цкъарчоа ТӀема-хӀирий округа́и[45], тӀаккха ГӀалгӀай округа́и[46], тӀаккха Бурон округа́и[47], Сунженский отдел[48], Наьсарен округа́и[49].

Кхаьлаш

[тоаде | тоаде чура]

Галерея

[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]

Доашхамаш

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ «Fäppe — житель Мецхальского общества» аьнна цхьоален таьрахьеи, кхы мел дола дешаш мо доккхача алапацеи яздаьд[6].
  2. ↑ (Название) «...видимо, известно лишь в среде самих ингушей. Во всяком случае, среди чеченцев по рекам Гехи, Мартана, Рошничу, Аргуну, а тем более еще восточнее этот термин не встречается»[8].

Бовхамаш

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ Julius von Klaproth. Reise in den Kaukasus und nach Georgien: Unternommen in den Jahren 1807 und 1808 (ингл.). — Halle, Berlin, 1812. — P. 352.
  2. ↑ Мальсагов, 1963, оа. 144.
  3. ↑ Ингушско-русский словарь, 2005, оа. 413.
  4. ↑ Ингушско-русский словарь терминов, 2016, оа. 62.
  5. ↑ Генко, 1930, оа. 696.
  6. ↑ Ghalgh-ghazæqi lughæt, 1927, оа. 62.
  7. ↑ Мамакаев М. А. Чеченский тайп (род) в период его разложения. — Грозный, 1934. — С. 15. — 96 с.
  8. ↑ Волкова, 1973, оа. 167.
  9. ↑ Горепекин, 2006, оа. 16.
  10. ↑ 10,0 10,1 Харадзе, Робакидзе, 1968, оа. 37.
  11. ↑ Дешериев, 1963, оа. 54.
  12. ↑ Nichols, 2004, оа. 132.
  13. ↑ Генко, 1930, оа. 705.
  14. ↑ Харадзе, Робакидзе, 1968, оа. 17, 36.
  15. ↑ Харадзе, Робакидзе, 1968, оа. 17.
  16. ↑ Далгат, 1934, оа. 4—5.
  17. ↑ Вертепов, 1892, оа. 75.
  18. ↑ Броневскій, 1823, оа. 160.
  19. ↑ Генко, 1930, оа. 707.
  20. ↑ Хьажа, масала, Karte von dem Kaukasischen Isthmus und von Armenien, 1850; Karte der Kaukasus-Länder und der angränzenden türkischen und persischen Provinzen Armenien, Kurdistan und Azerbeidjan, 1854
  21. ↑ 21,0 21,1 Генко, 1930, оа. 707, 709.
  22. ↑ Виноградов, 1966, оа. 160.
  23. ↑ Труды Комиссіи по изслѣдованію современнаго положенія землепользованія и землевладѣнія въ Нагорной полосѣ Терской области, 1908, оа. 176.
  24. ↑ Гюльденштедт, 2002, оа. 309.
  25. ↑ Волкова, 1974, оа. 153.
  26. ↑ Тариева, 2019, оа. 153.
  27. ↑ 27,0 27,1 Волкова, 1977, оа. 84.
  28. ↑ 28,0 28,1 Доклад о границах и территории Ингушетии, 2021, оа. 70.
  29. ↑ 29,0 29,1 Парова, 2005, оа. 71.
  30. ↑ 30,0 30,1 Дзарахова, 2016, оа. 22.
  31. ↑ 31,0 31,1 Сулейманов, 1978, оа. 17.
  32. ↑ Генко, 1930, оа. 698.
  33. ↑ Зязиков, 2004, оа. 63.
  34. ↑ Чахкиев, 2003, оа. 41.
  35. ↑ Сампиев, 2019.
  36. ↑ Волкова Н. Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа. — Москва: "Наука", 1973. — С. 167—169. — 208 с.
  37. ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 222.
  38. ↑ Ибрагимов, 2002, оа. 464.
  39. ↑ Ибрагимов, 2006, оа. 188.
  40. ↑ Доклад о границах и территории Ингушетии, 2021, оа. 82.
  41. ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 236.
  42. ↑ 42,0 42,1 Долгиева и др., 2013, оа. 260.
  43. ↑ Мартиросиан, 1928, оа. 48.
  44. ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 277.
  45. ↑ Сборник документов и материалов, 2020, оа. 485—489.
  46. ↑ Дубровин, 1871, оа. 381, 412.
  47. ↑ Список населённых мест Терской области, 1885, оа. 16—17.
  48. ↑ Сунженский отдел, 1890, оа. 40, 42, 44.
  49. ↑ Список населённых мест Терской области, 1915, оа. 336—339.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 Сулейманов, 1978, оа. 18.
  51. ↑ 51,0 51,1 Сулейманов, 1978, оа. 21.
  52. ↑ Сулейманов, 1978, оа. 27.
  53. ↑ Сулейманов, 1978, оа. 28.

Литература

[тоаде | тоаде чура]
Дошлоргаш

Литература

[тоаде | тоаде чура]
Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=Фаьппий&oldid=69349»