Экажакъонгий-Юрт
| Село | |
| Экажакъонгий-Юрт | |
|---|---|
| Экажево | |
 | |
| 43°12′29″ с. ш. 44°49′07″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен Субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | Наьсарен |
| Община | Экажакъонгий-Юрт |
| Да | Йовлой Хизара Микаьил |
| Тархьари географии | |
| ХьалхагIа хинна цIераш |
1944 кхачч. — Экажакъонгий-Юрт (эрс: Экажево) 1958 кхачч. — Керда Ардон (эрс: Новый Ардон, Новоардонское) |
| Форда тӀехел лакхал | 541 м |
| Iалама лоаттам | юккъера |
| Сахьата оаса | UTC+3 |
| Ба́ха нах | |
| Ба́ха нах | ↗19 486[1] 19486 (2021) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Динаш | сунний бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | ГӀалгӀай мотт, эрсий мотт |
| Дагарга идентификатораш | |
| Телефона код | +7 8732 |
| Пошта индекс | 386126 |
| Код ОКАТО | 26220850001 |
| Код ОКТМО | 26605430101 |
| Номер в ГКГН | 0162349 |
.svg)
Экажакъонгий-Юрт, е Эккажакъонгий-Юрт (я) (эрс: Экажево, ингал: Ekazhevo) — ГIалгIай Мехка Наьсарен шахьаре ула юрт. Карарча хана юрт геттара йоккха хинна, Шолжа аьтта берда тӀа а яьнна, Наьсар-Кертах дӀакхийттий, малхбоалехьа СурхатӀенах дӀакхийттий, гӀинбухенгахьа ГӀазий-Ковнах, Дошлакъий-Юртах дӀакхийттий, хӀаьта къулбехьенгахьа Магасах кхиттий. Экажкъонгий-Юрта доазув да 4390 квадратни километра боарам. ГӀалгӀай мехка меттел, ерригача Россе а эггара йоккхагӀйола юрт я ер. ДӀалаьрхӀача, 30000 гаргга саг вах укхаза.
Ӏалами моттиги[тоаде | тоаде чура]
Кен Шолжах хьакхетача метте ул Экажакъонгий-Юрт Наьсар-Кертени Дошлакъий-Юрта́и духьала. Никъ мара хӀама дац уж юрташ къоастаеш. Юрта юккъе гӀолла чакх а доалаш Ӏододача Шовжал совгӀа, кхы а дукха тайпара духдувлаш хиш, хьасташ да.
Ший тайпара гувнашца ийнача, дукха шаьра йоацача метте ул Экажкъонгий-Юрт. Цудухьа, Экажкъонгий-Юртара Ӏоарадолхаш мел дола наькъаш дукха йоккха йоацача мухаленгахьа чудолхаш да. Цун доазув да СурхатӀенца, Ӏаьлий-Юртаца, Магасаца, Наьсаренца, Дошлакъий-Юртаца, ГӀаьзе-Ковнаца, Яндареца. ДӀалаьрхӀача, Магас а тӀехьа ворхӀ юрт я уж цунна гонахьа ядараш. Иштта цу тайпара дукхача юрташца доазув долаш кхы юрт яц вай мехка. ДӀадувш дола лаьтта хьаьна, дӀайийна хӀама дика хьувкхъаш да укхаза. «Экажкъонгий-Юртара коартол», аьле, тхьовра денз хьа дика цӀи йоаккхаш я цига дӀаювш хьайоаккхаш йола коартол. Юртбоахамца къахьегаш дукха нах ба укх юрта. ГӀазий-Ковнацеи, Яндаренцеи, СурхатӀенцеи доазув долча мара, дукха хьу йолаш моттиг яц Экажкъонгий-Юрт. ДӀахо йолча моттигашка Совета Ӏаьдала хана дӀайийна хиннача а хьуна оасаш мара.
Тархьар[тоаде | тоаде чура]
thumb|left|275px|Базар возле аула Экажево (1928 год)
На сегодняшний день непосредственно в селе Экажево археологами зафиксированы: на восточной окраине села — «Экажевское городище № 1 Ачамза-боарз» («Ачам-боарз»); в 50 м от городища «Ачамза-боарз» — «Экажевское городище № 2»; в 2,5 км к северо-востоку от села — «Экажевское городище № 3»[2].
Село Экажево (гIа: Экажкъонгий-Юрт) переводится буквально «село сыновей Экажа» или «село Экажевых», первопоселенцами которого были представители фамилии Экажевых[3].
С 1944 по 1958 год, в период депортации чеченцев и ингушей и упразднения Чечено-Ингушской АССР, село носило название Новоардонское (Новый Ардон)[4][5].
В разное время в самом селе и в его окрестностях были убиты такие лидеры террористов, как Шамиль Басаев и Саид Бурятский. Спецоперации, проведённой в селе, был посвящён ряд обширных статей в правозащитной прессе России и СНГ[6][7].
Тархьар[тоаде | тоаде чура]
Самые ранние археологические памятники, найденные в окрестностях селения Экажево, относятся к Мустьерской эпохе в Ингушетии[8][9]. Здесь же находится «Экажевское поселение», относящееся к Куро-араксской культуре (бронзовый век)[10].
Также, селение Экажево входит в зону одного из крупнейших групп археологических памятников (в том числе аланских городищ), где согласно некоторым исследователям мог находиться средневековый Магас — столица Аланского государства[11], в состав которого входила территория современной Ингушетии[12].
Духтохкархо волча Коазой Дауда Нурдин яхачох, Экажкъонгий-Юрт уллача метте Ӏилманхошта-археологашта кораяьй кхера заман ха́на нах баьха моттигаш. Дукха къаьна, эзараш шераш дола, нах баьха моттигаш а нах дӀабийхка моттигаш а я юрта. КхоайттлагӀча бӀаьшера ГӀалгӀайчен тархьар:моалоша йохаяьй из[13].
Таханарча Экажкъонгий-Юртах 200-300 шераш хьалха кхыйола цӀераш йоахаш хиннай. Заманга а ханага а хьежжа хувцаеннай уж цӀераш. Каьхаташ тӀа 1760-ча шера Ӏойилларг лоархӀаш я Экажкъонгий-Юрт[13].
БарайттлагӀа бӀаьшу чакхдоалаш, ткъестлагӀа бӀаьшу долалуш йолча ханашка, тайпах тӀаухаш болча наха, шоашта къаьст-къаьста моттигаш белгал а еш, юха цхьацца отараш Ӏодийхкад хӀанз Экажакъонгий-Юрт уллача моттиге, цхьатарра лоамара а кхычахьа шарачара а тӀаухача наха. Бакъда, ЦӀечой Экажа къоньгий цӀи дӀаяхай ерригача юртах[13].
Додача Шолжа аьтта оагӀорахьа лакхача берда тӀа, Экажакъонгий-Юртах а йоаллаш ГӀазий-Коа Ӏойиллараш а Экажакъонгий-Юртара нах ба. 1919-гӀча шера Экажкъонгий-Юртарча наха, Деникина эскара духьалъайтта, чӀоагӀа тӀом баьб, бакъда дагдоаццаш тийшача балхаца тӀабенача моастагӀчун бӀуво еррига юрт йоагаяьй. Иштта дале а, гӀалгӀаш эшадаьд Деникина эскар. Кхайканза венача хьаьша таӀазар даь, эшаваь, кхы цунгара кхерам боацаш шоаш паргӀата ма байланге а, юха шоай юрта хьал тоадаьд Экажкъонгий-юртарча бахархоша. Бакъда, 1944-гӀча шера Нохч-ГӀалгӀай СибарегӀа бохийтача хана, шоаша мел хьийга къа дита дийзад цар. ХӀаьта цу юрта баха хӀирий Ӏохайшаб. Юрта цӀи а хийца хиннай «Ново-Ардонское» аьнна. Иштта из чуйоагӀаш хиннача Назрановский района цӀи а хийца хиннай «Коста-Хитагуровский район» аьнна. Бакъда, юха шоай мехкашка цӀабахка наха паргӀато а яьнна, 1957-гӀча шера гӀалгӀай юха цӀаахаболабенначул тӀехьагӀа, цигара хӀирий дӀа а баха, юха меттаоттаяьй юрта цӀи Экажкъонгий-юрт[13].
Ачамаза боарз[тоаде | тоаде чура]
ӀодоагӀача Кена берда аьрдехьа, лакхе тӀа багӀа цӀихеза ший тархьар дола Ачамаза-боарз. ГӀалгӀай мехкара къаьнача бурбоарзех эггара хозагӀчарех а лаккхагӀчарех лоархӀ из. Духтохкархоша яхачох, 8-13 бӀаьшерашка хьалбе́гӀа ба Ачамаза-боарз. Шоай юрта гонахьа ядача юрташца бувзам лоаттабеш хиннаб Экажкъонгий-Юртарча наха укх бурабоарза тӀара. Из бакъдеш да СурхатӀера Нада-боарз Ачамаза-боарза тӀара дӀахьежача гуш хилар. Иштта кхыйолча юрташкара ха лоаттадаь аййенна моттигаш а гу укхазара дӀахьежача. Ачамаза-боарзах тилла цӀи ювзаенна я гӀалгӀай наьртий оаламашка вувцаш волча, наьртах хиннача Ачамаза сийна. Наха дувцачох, цу Ачамаза-боарза тӀа дӀавелла воал Ачамаз[13].
КӀужбагӀа хи[тоаде | тоаде чура]
Экажкъонгий-юртеи, СурхатӀеи, Яндареи – кхаь юрта доазув вӀашкаоттача, цу юрташкарча боккхийча наха хьадувцачох, хьажа нах а ухаш, 100 метр совгӀа лакха а йолаш, «КӀужбагӀа хи» яха лакха га яьгӀай, хӀанзчул 100 шу совггӀа хьалха. Цу боккхагӀаша дувцачох, из хи бежаб 1908-1910-ча шерашка[13].
Аламбекъаш[тоаде | тоаде чура]
Дукха вай къаман истореца дувзаденна аламбекъаш дагӀа Экажкъонгий-Юрта. Царех шиъ №1 йолча ишколе дагӀа, уж да 1918-1922-ча шерашка хиннача БӀурахой тӀема турпалаштеи, 1941-1944-чеи шерашка хиннача Сийлахь боккхача тӀема турпалаштеи хетадаь овттадаь. ДӀахо №2 йолча ишколе а дагӀа, цу юртара хьаваьннача, 1979-1989 шерашка Афганистане хиннача тӀем тӀа дакъа лоацаш хиннача Советски амала бӀухочоа Овшанаькъан Халита Саламхана оттадаь цхьа аламбекъа. Иштта ВЦИК СССРа юрта грамота еннай, 1919-ча шера инарал Диникина бӀуна духьала денале латтарах[13].
Инфраструктура[тоаде | тоаде чура]
Юрта пхиъ дешара школа я. Царех цаӀ юкъара юхьанцарча дешара школа я, кхоъ юкъара юкъерча дешара я, цаӀ маьха бераш деша дагӀаш юкъара школа «Интеллект» я. Укх юрта дукха нах бахаш хиларах, ма хетта тоъам болаш яц уж школаш. Цудухьа юрта кхы а ши школа хьалъеш латт. Кхоъ берий беш я укх юрта, шиъ Ӏаьдалеи, цаӀ маьхаи. Йоккха ФОК я укхаза хьаяь кагирхошта спорта даькъе къахьега. Иштта кхы а юрта бахархошта эшашдола административни оала цӀенош а да укхаза, наха балха моттиг Ӏалашъеш хьадаь. Наьсарен шахьара бахархошта лаьрхӀа доа «паспортный стол» оала цӀа а укха юрта дагӀа. Диъ Рузбан маьждиг да, уж доацаш кхы а тоабана (жамаӀата) маьждигаш да.
Баха нах[тоаде | тоаде чура]
Экажакъонгий-Юрт 17 424 саг ваха (2015 шу). Укх юртара дукха дийша Ӏалам нах, йоазонхой арабайнаб. ДукхагӀа, шоаш дӀадувча лаьттанца а, ше-ший хьадеш долча хӀаманца а, хьаьнала къа а хьегаш, бахаш ба укхаза нах. Юрта дукхача тайпан нах бах. ДӀалаьрхӀача, 25900 гаргга саг вах укхаза. Уж боацаш, юрта хана чухьа дӀадӀаязбаь 3800 саг ва вахаш. Уж а вожаш а дӀалаьрхӀача берригаш а 29700 саг хул уж. Пригородни районера а, нохчашкахьара а беха баьхкача беженцех нах а бах укх юрта тоъал[13].
Къамаш
| Хьисап деш нах дIаязбара шу | |
| гIалгIай | ↘15 386 (98,3 %) |
| кхыбараш | 272 (1,7 %) |
| всего | 15 658 (100 %) |
Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тIакхача вIаштехьа доаца тIатовжам — тархьар). ТIехьара хьажар хиннад 27 Тушол 2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2 Села 2021.
- ↑ Кодзоев, 2001.
- ↑ д.ф.н. Алимбек Куркиев, «О некоторых топонимических названиях плоскостной Ингушетии»
- ↑ Краткая историческая справка об административно-территориальном делении Чечено-Ингушетии (тIакхача вIаштехьа доаца тIатовжам — тархьар). ТIехьара хьажар хиннад 2 Муттхьал 2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 8 Лайчилла 2018.
- ↑ Ведомости Верховного Совета РСФСР № 5 1958
- ↑ Спецоперация в Экажево 2-3 марта. Детали, свидетельства, фото (тIакхача вIаштехьа доаца тIатовжам — тархьар). ТIехьара хьажар хиннад 16 Ардара 2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 10 Михий 2013.
- ↑ Спецоперация 2-3 марта в селе Экажево: вопросы остаются (тIакхача вIаштехьа доаца тIатовжам — тархьар). ТIехьара хьажар хиннад 16 Ардара 2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 17 АгӀой 2012.
- ↑ Любин В. П. Мустьерские культуры Северного Кавказа // V Крупновские чтения по археологии Кавказа (Тезисы докладов). — Махачкала, 1975. — С. 2.
- ↑ Любин В. П., Беляева Е. В. Среднепалеолитические памятники Ингушетии и проблема миграции палеолитических людей в центральной части Большого Кавказа // Startum plus. №1. — Кишинёв, 2001. — С. 322-337.
- ↑ Лопан О. В., Маслов В. Е. Экажевское поселение — памятник эпохи бронзы в Ингушетии // Древности Северного Кавказа. — М., 1999. — С. 61-86.
- ↑ Исторический проект «Ингушетия:Исторические Параллели». Аланы в I—IX вв. (эрс.). Ghalghay.com (28 Лайчилла 2009). ТIехьара хьажар хиннад 9 Лайчилла 2015.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, с. 118.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 Матенаькъан Илез, 2021.
- ↑ ВПН том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком Республики Ингушетия
ТӀатовжамаш[тоаде | тоаде чура]
- Матенаькъан Илез. ГIалгIай Мехка юкъара юрт (inh) // Сердало : газет. — 2021. — 4 Саькура (№ №15-16 (12460-561)).