ГӀалгӀайчен тархьар

Кечал я укхазара: Википеди
(ГIалгIайчен истори яха оагIув укхазахьа хьожаяьй)
Перейти к навигации Перейти к поиску

ГIалгIайчен тархьар (эрс: История Ингушетии, ингал: History of Ingushetia)

Шира ха[тоаде | тоаде чура]

Адамлен тархьара эггара хьалхагӀареи дӀаьхагӀеи дола дáкъа дӀалоац кхерий замано. Из цӀи цу мурах тиллай цу хана саго пайда эцаш лелабеш дукхагӀа кхер хиннадаь, кхерах хьаеш хиннадаь къахьегама а чарахьала кечалаш.

Кхерий зама екъалу массехк мурах:

  1. Палеолит (шира кхерий зама);
  2. Мезолит (юкъера кхерий зама);
  3. Неолит (керда кхерий зама).

Царел совгӀа кхы а белгалйоаккх Энеолит (цӀаста кхерий зама).

Ший аргӀагӀа палеолит массехк заманах екъаш я: олдувейскии аббевильски замаш (адамлен тархьара дӀайолалуш йола этап), ашельски (400-80 эзара шераш вай замал хьалха), мустье (80-35 эзара шераш вай з. хь.), лакхера палеолитически (35-10 эзара шераш вай з. хь.).

Шира кхерий зама[тоаде | тоаде чура]

ХӀанзарча ГӀалгӀай Республика лаьтта тӀа мустье заман сийлингаш корадаьд Наьсар-хин а Шолжа-хин а бердашта йисте гӀолла. Цу тайпара долча ширча кхерий заман сийлингаш эггара хьалхагӀа 1961 шера Наьсар-Кертеи Дошлакъий-Юртеи корадаьр (хьадийлар) вар Любин В. П. Корадаь материалаш 40 эзара шера вай з. хь. да аьнна оттадаь хиннад Ӏилманхочо. Цул совгӀа белгалдаьккхад Дошлакъий-Юрта кораяь хинна кечалаш цу меттигарча кхерах даь хинналга. Иштта цу меттига мустье замалахьа кхера тоабеш/кийчбеш пхьоалле хиннай.

ТӀехьагӀа мустье заман сийлингаш ГӀалгӀайче корадаьд Буро-КӀалеи, Наьсар-Кертеи, Экажакъонгий-Юртеи, Пхьилекъонгий-Юртеи.

Шолжа-хин атагӀа кхы доккха доацача лаьтта тӀа ишта дукха мустье заман хӀамаш кораяь хиларо вайга хьагойт ГӀалгӀайчен шаьра аре кхы а 40 эзар шера вай замал хьалха тоъал айхе бахаш нах хинналга.

Керда кхерий зама[тоаде | тоаде чура]

Кердача кхерий заман (неолит) хӀамаш Даькъастен чухьа дукхача моттигашка кораяьй. ГӀалгӀай Мехка а кораяь хиннай цу заман къаьстта йола хӀамаш. XX бӀаьшера 50-гӀча шерашка Тийрка дукъа тӀа Махьмад-ХитӀе яхача юрта гаьна доаццаш кхерах даь догараш корадаь хиннад. Ӏилманхошта хетаргахьа дахчаца болх бе эшаш хиннай уж кечалаш. Махьмад-ХитӀа кораяьча хӀамай V эзар шу даьннад вай замал хьалха[1].

Цул совгӀа, кердача кхерий заман нах баьха моттиг кораяь хиннай Магас хьалйоттача моттиге. Цига кораяь хӀамаш (кхерах даь диг, керамика, иштта кхыяраш а) лорае аьнна дӀачуеннай ГӀалгӀай паччахьалкхен мохкбовзара музея чу.

ЦӀаста-кхерий зама[тоаде | тоаде чура]

Неолит (керда кхерий зама) ГӀинбухерча Кавказе V эзар шу вай з. хь. хувцалу энеолитаца, вешта аьлча цӀаста-кхерий заманца. Из мур белггала хул саг маьхалах (ма дарра аьлча цӀастах) пайда эца волаваларца.

ГӀалгӀай мехка энеолита зама белгалъяьннай цаховш корадаьча догарца. Из корадаь хиннад ГӀалгӀай мехка культура министерства́ юкъейодача сийлингаш лорадара инспекцен болхлошта 1996 шера Ӏаьлий-Юрта. Цу догара V эзар шу даьннад вай з. хь.

Археологе материалаша хьагойтачох энеолит замалахьа ГӀалгӀайчен лаьтта а, иштта ерригача Даькъасте а, боахам лелабар эргадоал, гулдара а чарахьий а боахамá когаметт лаьтта леладари, доахан леладари алсамдоал. Вешта аьлча, «ший доалá дерзадеш йолча экономикай кепá («присваивающая форма экономики») когаметт дӀачӀоагӀлу «овсара экономикай кеп» («производящая форма экономики»).

Ӏилманхоша антропологаша, лаьтта кӀалха кораяь хӀамаш а антропологе хоамаш а тахка а тахкá, белгалдаьккхад, антропологе материало тоъал тешаме тешалду Кавказе юххьанцара баьха хинна нах цхьа юкъарло хинналга[2]. Иштта бакъдаьд цар ерригача Кавказе ширча кхерий заман культура дукхагӀча даькъе цхьан къаман хилари, цу къаман хинна нах кавказа (кавкасиона) антропологе тайпа долаш хилари[3][4], цул совгӀа ала мегаргда тӀехьарча (лакхерча) палеолите (35 000—10 000 в. з. хь.) Кавказе даьха хинна къамаш цхьа мотт болаш хинналга а[5].

Кавкасиона тайпан («цIенача кавказерча тайпан») лоархIаш да юкъерча Кавказе даьха хинна къамаш, хьалхагIа гӀобана археологе культура яьржа хинначеи (вай з. хь. II-ча эзаршера юкъангара — I эзаршу чакхдаллалца) аланой баьхачеи (I-XV): гIалгIай, нохчий, селий (ДаьгIастен цхьадола къамаш), дугрой, малкхарой, къарший, гIаьбартой, черсий, тушхой, пхий, шоаной, иштта кхыйола гуржий этнографе тоабаш а.

В. В. Бунак яхача антрополого ший Ӏилман белха тӀа белгалдаьккхад: «Даькъасте мел долча къамал дукхагIа гӀалгӀашта юкъе дисад из ше ма дарра дола кавказа тайпа»[6].

Геза зама[тоаде | тоаде чура]

IV эзаршера вай з. хь. Даькъастен чухьа цӀаста кхерий зама хувцалу геза замах. Из кхаь даькъах екъалу: хьалхареи, юкъереи, тӀехьареи.

Майкопа культура[тоаде | тоаде чура]

Хьалхарча геза замалахьа Даькъастен чухьа дӀа-хьа яьржа хиннай Кавказа кхерий замагара дӀайолалуш йола ши археологе культура — майкопеи кура-араксеи.

Майкопа культура яьржа хиннай Краснодара краеи, АьдагӀчеи, Къарший-Черсечеи, ГӀаьбарте-Малкхареи, ХӀиричеи, ГӀалгӀайчеи, Нохчийчен малхбузехьеи. ХӀаьта кура-аракса культура дукхагӀча даькъе яьржа хиннай Селий Мехкеи, Нохчийчени, ГӀалгӀайчени, ХӀирийчени лоаман оагӀорахьа.

Майкопа культурах дола боарзаш дукха корадаьд БӀуматеи Аьрштеи. Цул совгӀа ГӀалгӀайче Ӏилманхоша техкад майкопа а кура-аракса а шаккхе культурашца дувзаденна дола вӀашагӀъийна куц дола сийлингаш. Царех эггара цӀихезагӀа да Мужеча техка дола «Луговое» яха цӀи яр.

Уж а доацаш кхы а да хьоахаде дезаш. Майкопа культурах а долаш да (вай з. хь. III-гӀча эзаршера чаккхе – II эзаршера доладалар) массехк боарзаш: Наьсар-Кертера Аби-Гув, Ӏаьлий-Юртара Мурад-Боарз, Аьлтий-Юртара боарз, иштта кхыдараш а.

Юкъера бӀаьшераш[тоаде | тоаде чура]

Оалойче, моалой, бохам.

Эрсий Импере чу[тоаде | тоаде чура]

Caucasus 1060n map de.png
GASSR.png

1770 шера Мутт-хьал бетта ГӀалгӀайче Эрсий Паччахьалкхенах хоттаялара барт баьб. 1860 шера Эрсий урхазо Александр II даьча амарца Тийрка область кхелла хиннай. Цу юкъе хиннай ГӀалгӀайче а.

1811 шера немций тохкамхо Мориц фон Энгельгардт ГIалгIайче хиннав. Ше хиннача моттигех лаьца шийна бIаргадайнар дIаяздаьд цо «Путешествие в Крым и Кавказ фон Энгельгардта и Фридриха Паррота» яхача литературни белха тIа[7].

Совета Союза лоаттаме[тоаде | тоаде чура]

Баьцамеа бетта 7-гӀа дийнахьа 1924 ш. вIашагIъейллай ГӀалгӀай автономни область. Цу ханара лоархIаш да гӀалгӀай паччахьалкхе кхоллар. Ший хана «ЦӀе ГӀалгӀайче» аьнна Советий Ӏаьдало сийленца безбаь хиннаб ГӀалгӀай Мохк. Москверча Революцен Музее дошо алапашца яздаь лаьттад «Красная Ингушетия» яха дешаш. Юххьанца мискача наха лургья аьнна белгалъяь бокъонаш а моаршонаш а еннай кердача Ӏаьдало. ХӀаьта Ӏалаьмате лоархӀаме да цу шерашка шоай йоазув доацача къамашта каьхата метта кепайоазув далар а. Цу даькъе гӀалгӀашта а деннад из. Ховш да вай меттала хьалхара «Сердало» газет 1923 шера 1 мае арадаьнна хилар. Цул совгӀа ГӀалгӀай Автономни Областа Зязиков Бейсолта Идриса кулгалдаьча шерашка (1924–1929 шш.) вай Мохк дегӀабенаб массе а даькъе экономически, социальни, культурни, юкъарлен[8].

Лайчила 15 дийнахьа 1934 ш. Нохч-ГӀалгӀай область хьаяьй. Чантара 5 дийнахь 1936 шера цох Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй.

27.08.1939 ш. РСФСР Лакхерча Совета Президиума амарца МагIалбика пхьан статус еннай.

Саькур бетта 1944 шера ГӀалгӀайи Нохчийи Къамаш бехк боацаш Сибаре Ӏодахьтарца цар мехкаш дохадаьд, сийзадаьхад. ГӀалгӀайче хӀираша дӀалаьца хиннай Наьсарера гаргаре я аьнна.

9-гӀча Нажгамсхой чу 1957 шера Нохч-ГӀалгӀай къамаш Даьхех кхетарца цар АССР а меттаоттаяьй (цига денц ГӀалгӀай Супа лаьтташ, Нана-лаьтта дӀадаьккхад, Зовр-ковх дӀатеха).

ГӀалгӀай Республика[тоаде | тоаде чура]

Шоай цIабаьхкача хана денз Iаьдала бокъонашца шоай лаьтташ (ГIалме шахьари, Бурои, Къаскими) юхадаккха гӀерташ хиннаб гӀалгӀай. 1992 шера АьрхIий бетта тIехьарча деношкеи — Лай чилла бетт хьалхарча деношкеи ГIалме шахьареи, Буро тIеи бахача маьрша болча гIалгIашта тIема таIазар тIаоттадир, из бахьан долаш эзараш эзараш гӀалгӀай ков-карт доацаш а биса шоаш бахача меттигера дIабаха бийзар. Эрсий хоамий гIирсашка гIалгIашта баьча Iоткъамах цIи тиллар «ХIирий-гIалгIай вIашдухьале» аьнна. ХӀанз а из дов къаьстадац.

Баьцамеа бетта 11-гӀа дийнахьа 1999 ш. ГIалгIай Республика Халкъа Гуллама законаца тIаийцай ГIалгIай паччахьалкхен байракх. ТIехьагIа, 2014 ш. ГIалгIай Мехкдаь амарца из ди дездаьд паччахьалкхен цIай санна.

Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]

  1. ↑ Кореневский С. Н. Древнейшее оседлое население на Среднем Тереке. — М., 1993. — С. 16-17.
  2. ↑ Джапаридзе О. Вопросы раннего этногенеза древнейшего населения Кавказа // Кавказоведческие разыскания. Тбилиси, 2009. № 1. С. 543.
  3. ↑ Кавказе довзаш да массехк антропологен тайпаш: кавкасиона — Кавказа юкъе, къаспий — ГIинбухе-малхбоалерча Кавказе, понтий — ГIинбухе-малхбузерча Кавказе, иберий — Кавказа дехьа.
  4. ↑ Квициани З. К вопросу об этническом происхождении горцев Кавказа (в разрезе археологических и антропологических данных) // Проблемы хронологии и периодизации археологических памятников и культур северного Кавказа. XXVI «Крупновские чтения» по археологии Северного Кавказа. Тезисы докладов. Магас, 2010. С. 180-181.
  5. ↑ Квициани З. К вопросу об этническом происхождении горцев Кавказа (в разрезе археологических и антропологических данных) // Проблемы хронологии и периодизации археологических памятников и культур северного Кавказа. XXVI «Крупновские чтения» по археологии Северного Кавказа. Тезисы докладов. Магас, 2010. С. 180-181.
  6. ↑ Бунак В.В. Антропологическое изучение чечено-ингушского народа // Газета «Грозненский рабочий», 1935, 5 июля.
  7. ↑ Путешествие в Крым и Кавказ фон Энгельгардта и Фридриха Паррота, С. 234-235, Берлин, 1815 г. // Газиков Берснак
  8. ↑ Мерешков C. Зязиков Бейсолта Идрис // Сердало : газет. — 2016. — 01 29.

Литература[тоаде | тоаде чура]

Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=ГӀалгӀайчен_тархьар&oldid=49391»