ГIалгIайчен истори

ГIалгIайчен истори (эрс: История Ингушетии, ингал: History of Ingushetia) —

Шира ха

Кавказе довзаш да массехк антропологен тайпаш: кавкасиона – Кавказа юккъе, къаспий – ГIинбух-Малхбоалера Кавказе, понтий – ГIинбух-Малхбузера Кавказе, иберий – Кавказа дехье.

Кавкасиона тайпан («цIена кавказера тайпан») лоархIаш да юкъерча Кавказе даьха хинна къамаш, хьалхагIа кобана археологен культура яьржа хинначеи (вай заманна хьалхагIа II эзаршера юкъера денз – I эзаршу чакхдаллалца) аланой баьхачеи (I-XV) – гIалгIай, нохчий, селий (ДаьгIастен цхьадола къамаш), дугрой, малкхарой, къарший, гIаьбартий, черсий, тушхой, пхий (хевсуры), шоаной (сваны), иштта кхыйола гуржий этнографен тоабаш а. В. В. Бунак яхача антрополого яздаь хиннад, «Даькъастен чухь мелдолча къамал дукхагIа гIалгIашта юкъе дисад из ше ма дарра кавказера тайпа».

Эрсий Импери чу

ГӀалгӀайчеса 1770 шера Эрсий Паччахьалкхеца вӀашагӀкхетара барт баьб. 1860 шера Эрсий урхаза ШоллагӀча Александраса деннача амарца ДаьгӀасте Малхбоале оагӀоргахьа Тийрка гаргаре кхелла хиннай. Цу чу вӀашкакхийттай Нохчийи, ГӀалгӀайи, Лоамийи паччахьалкхенаш.

1811 шера немций тохкамхо Мориц фон Энгельгардт ГIалгIайче хиннав. Ше хиннача моттигех лаьца шийна бIаргадайнар дIаяздаьд цо «Путешествие в Крым и Кавказ фон Энгельгардта и Фридриха Паррота» яхача литературни белха тIа.

1920 шера мутхьoл бетта, социал-демократа Ӏаьдал эттача, Тийрка гаргаре йохаяь хиннай, Нохчий яр Ичкерийца вӀашкатехай, ГӀалгӀай яр Лоамийца техай, шоай мукъам кхаьча.

Совета Союза лоаттаме

Баьцамеа бетта 7-гӀа дийнахьа 1924 ш. вIашагIъейллай ГӀалгӀай автономни область. Цу ханара лоархIаш да гӀалгӀай паччахьалкхе кхоллар.

Лайчила 15 дийнахьа 1934 ш. Нохч-ГӀалгӀай область хьаяьй. Чантара 5 дийнахь 1936 шера цох Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй.

27.08.1939 ш. РСФСР Лакхерча Совета Президиума амарца МагIалбика пхьен статус еннай.

Саькур бетта 1944 шера ГӀалгӀайи Нохчии Къамаш бехк боацаш Сибаре Ӏодахьтарца цар мехкаш дохадаьд, сийзадаьхад. ГӀалгӀайче хӀираш дӀалаьца хиннай Наьсарера гаргаре я аьнна.

9-гӀча Нажгамсхойчу 1957 шера Нохч-ГӀалгӀай къамаш Даьхех кхетарца цар АССР а меттаоттаяьй (цига денц ГӀалгӀай Супа лаьтташ, Нана-лаьтта дӀадаьккхад, Зовр-ковх дӀатеха).

ГӀалгӀай Республика

Шоай цIабаьхкача хана денз гӀалгӀай бокъонашца шоай лаьтташ (ГIалме шахьари Бурои) юхадаккха гӀерташ хиннаб. АьрхIий бетта йовхье — Лай чилла бетт духе 1992 шера из бахьан долаш гIалгIашта хIиришта юкъе герзаца вIашдухьале ийккхар. ХӀанза тӀехьа из дов къаьстадац.

Баьцамеа бетта 11-гӀа дийнахьа 1999 ш. ГIалгIай Республика Халкъа Гуллама законаца тIаийцай ГIалгIай паччахьалкхен байракх. ТIехьагIа, 2014 ш. ГIалгIай Мехкдаь амарца из ди дездаьд паччахьалкхен цIай санна.

ТIатовжамаш

• Интернет-проект «Ингушетия: Исторические Параллели» Къаман исторера