ГӀалгӀайчен тархьар

ГIалгIайчен тархьар (эрс: История Ингушетии, ингал: History of Ingushetia) —

Шира ха

Даькъастен чухьа кердача кхерий заман (неолит) хӀамаш дукхача моттигашка кораяьй. ГӀалгӀай Мехка а кораяь хиннай цу заман къаьстта йола хӀамаш. XX бӀаьшера 50-гӀча шерашка Тийрка дукъа тӀа Махьмад-ХитӀе яхача юрта гаьна доаццаш кхерах даь догараш корадаь хиннад. Ӏилманхошта хетаргахьа дахчаца болх бе эшаш хиннай уж кечалаш. Махьмад-ХитӀе кораяьча хӀамай V эзар шу даьннад вай замал хьалха.

Цул совгӀа кердача кхерий заман нах баьха моттиг кораяь хиннай Магас хьалйоттача моттиге. Цига кораяь хӀамаш (кхерах даь диг, керамика, иштта кхыяраш а) лорае аьнна дӀачуеннай ГӀалгӀай паччахьалкхен мохкбовзара музея чу.

Неолит (керда кхерий зама) ГӀинбухерча Кавказе V эзар шу вай з. хь. хувцалу энеолитаца, вешта аьлча цӀаста-кхерий заманца. Из мур белггала хул саго маьхалах (ма дарра аьлча цӀастах) пайда эца волаваларца.

ГӀалгӀай мехка энеолита зама белгалъяьннай ца ховш корадаьча догарца. Из корадаь хиннад ГӀалгӀай мехка культура министерства́ юкъейодача сийлингаш лорадара инспекцен болхлошта 1996 шера Ӏаьлий-Юрта. Цу догара V эзар шу даьннад вай з. хь.

Кавказе довзаш да массехк антропологен тайпаш: кавкасиона – Кавказа юккъе, къаспий – ГIинбух-Малхбоалера Кавказе, понтий – ГIинбух-Малхбузера Кавказе, иберий – Кавказа дехье.

Кавкасиона тайпан («цIена кавказера тайпан») лоархIаш да юкъерча Кавказе даьха хинна къамаш, хьалхагIа кобана археологен культура яьржа хинначеи (вай з. хь. II-гIча эзаршера юкъангара – I эзаршу чакхдаллалца) оалой баьхачеи (I-XV): гIалгIай, нохчий, селий (ДаьгIастен цхьадола къамаш), дугрой, малкхарой, къарший, гIаьбартой, черси, тушхой, пхий (хевсуры), шоаной (сваны), иштта кхыйола гуржий этнографен тоабаш а. В. В. Бунак яхача антрополого яздаь хиннад, «Даькъастен чухь мелдолча къамал дукхагIа гӀалгӀашта юкъе дисад из ше ма дарра дола кавказера тайпа».

Эрсий Импери чу

1770 шера Мутт-хьал бетта ГӀалгӀайче Эрсий Паччахьалкхенах хоттаялара барт баьб. 1860 шера Эрсий урхазо Александр II даьча амарца Тийрка область кхелла хиннай. Цу юкъе хиннай ГӀалгӀайче а.

1811 шера немций тохкамхо Мориц фон Энгельгардт ГIалгIайче хиннав. Ше хиннача моттигех лаьца шийна бIаргадайнар дIаяздаьд цо «Путешествие в Крым и Кавказ фон Энгельгардта и Фридриха Паррота» яхача литературни белха тIа.

Совета Союза лоаттаме

Баьцамеа бетта 7-гӀа дийнахьа 1924 ш. вIашагIъейллай ГӀалгӀай автономни область. Цу ханара лоархIаш да гӀалгӀай паччахьалкхе кхоллар.

Лайчила 15 дийнахьа 1934 ш. Нохч-ГӀалгӀай область хьаяьй. Чантара 5 дийнахь 1936 шера цох Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй.

27.08.1939 ш. РСФСР Лакхерча Совета Президиума амарца МагIалбика пхьан статус еннай.

Саькур бетта 1944 шера ГӀалгӀайи Нохчийи Къамаш бехк боацаш Сибаре Ӏодахьтарца цар мехкаш дохадаьд, сийзадаьхад. ГӀалгӀайче хӀираша дӀалаьца хиннай Наьсарера гаргаре я аьнна.

9-гӀча Нажгамсхойчу 1957 шера Нохч-ГӀалгӀай къамаш Даьхех кхетарца цар АССР а меттаоттаяьй (цига денц ГӀалгӀай Супа лаьтташ, Нана-лаьтта дӀадаьккхад, Зовр-ковх дӀатеха).

ГӀалгӀай Республика

Шоай цIабаьхкача хана денз Iаьдала бокъонашца шоай лаьтташ (ГIалме шахьари, Бурои, Къаскими) юхадаккха гӀерташ хиннаб гӀалгӀай. 1992 шера АьрхIий бетта тIехьарча деношкеи — Лай чилла бетт хьалхарча деношкеи ГIалме шахьареи, Буро тIеи бахача маьрша болча гIалгIашта тIема таIазар тIаоттадир, из бахьан долаш эзараш эзараш гӀалгӀай ков-карт доацаш а биса шоаш бахача меттигера дIабаха бийзар. Эрсий хоамий гIирсашка гIалгIашта баьча Iоткъамах цIи тиллар «ХIирий-гIалгIай вIашдухьале» аьнна. ХӀанз а из дов къаьстадац.

Баьцамеа бетта 11-гӀа дийнахьа 1999 ш. ГIалгIай Республика Халкъа Гуллама законаца тIаийцай ГIалгIай паччахьалкхен байракх. ТIехьагIа, 2014 ш. ГIалгIай Мехкдаь амарца из ди дездаьд паччахьалкхен цIай санна.

ТIатовжамаш

• Интернет-проект «Ингушетия: Исторические Параллели» Къаман исторера