Чулоацамага гӀó

Эбарг-Юрт

Википеди материал
(«Троицкое» яхачунгара дӀасалостам ба)
Юрт
Эбарг-Юрт
Эбарг-Юрт
Троицкая
«Магас» аэропорт, малхбоалехьара даьккха сурт. Лакхехьа аьрда оагӀорахьа гуш я Эбарг-Юрт
«Магас» аэропорт, малхбоалехьара даьккха сурт. Лакхехьа аьрда оагӀорахьа гуш я Эбарг-Юрт
43°18′17″ с. ш. 45°00′01″ в. д.HGЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар Шолжа
Юрт Эбарг-Юрт
Юртда Хоаной Дауда Ӏийса
Тархьари географии
Йиллай 1845 шера
Лакхал 340[1] м
Ӏалама лоаттам гӀаьхьа бӀайха тӀуна ба (Cfa)[2]
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой ↗18 441[3] саг (2022)
Къамаш гӀалгӀай, эрсий
Динаш сунний бусалба, православхой
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Телефоний код +7 87341
Пошта индекс 386245
Код ОКАТО 26230845001
Код ОКТМО 26610415101
Номер в ГКГН 0146715
Эбарг-Юрт (Россия)
Эбарг-Юрт
Москоа
Эбарг-Юрт (ГӀалгӀайче)
Магас
Эбарг-Юрт

Эбарг-Юрт (эрс: Троицкая) — ГӀалгӀай Мехка Шолжа шахьара юрт.

ЦӀерах лаьца

[тоаде | тоаде чура]

Эбарг-Юрт яха цӀи хьахилара ши эрш я. Цхьанена тӀатайжача, Эбарг яхаш эйлан хьалххо хиннав (дукхагӀа эрсий Ӏаьдала хьалхашка хаьхо санна волаш), ишта цун цӀерах дӀаяхай юрта цӀи. Кхыча эрша хьаяхачох, Эбарг-Юрт уллача метте (хӀанз из Шолжа-Пхьанаца хотталуча метте гаргга) гечув хиннад. Шолж цхьа бӀаь, ши бӀаь шу хьалха селлара сихеи доккхеи долаш кхыметтел Ӏай ша бацар яха тешалаш а долаш да. ТӀаккха хьунагӀа лелача эбаргий (хӀаьта цу хана Эбарг-Юрта лаьтта тӀа хьу хиннай) Шолжа гӀолла дехьавала йиш йолча кӀезигача меттех хиннай из. Из гечув (тӀий) хинналга белгало дукха ха йоацаш гучаяьннай: хиво тӀера тӀоа Ӏобахьарца къаьнарча тӀийна лардаш зувча айттай.

Географи

[тоаде | тоаде чура]

Шолжа-Пхьенна малхбузехьа ул Эбарг-Юрт. Наькъа тӀа гӀолла Илдарха-ГӀалий тӀа водаш хилча малхбузехьа ши километр никъ бе беза, Яндаре кӀезига зӀилбухехьа ул, из 3 километр гаьна ул, Магасе кхача 27 километр никъ бе беза зӀилбухен-малхбузехьа. ЗӀилбухен-малхбоалехьа ГӀажара-Юрт ул.

Юрта юкъе Шолжа дода. Эбарг-Юрта зӀилбухехьа «Кавказ» Р217 яха федеральни трасса ба, гӀинбухехьа Берса-Юртара КӀури-Юрта бода цӀермашена никъ ба. Юрта йисте, гӀинбухехьа «Магас» яха аэропорт ул.

Эбарг-Юрта хьалхашка а тӀехьашка а довкъаш да: гӀинбухехьа АргӀа латт, зӀилбухехьа орц дагӀа. Цу орца улув да́ малхбузехьара ГӀажарий-Юрт йолчахьа додаш Эса—Шолж яха хьарсам да.

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

ХӀанзара Эбарг-Юрт хьахилале цу метте «Эбарг-Юрт»-и «СарӀала-Юрт»-и яха цӀераш йолаш зӀамига ши юрт хиннай. Эбарг-Юрт йиллар Леймой Эбарг яхаш саг хиннав (КӀурий-Юрт йилла волча Леймой КӀурий даь-да), хӀаьта СарӀала-Юрт йиллар ЦӀечой Опий СарӀал-Хьажа хиннав. 1825 шерарча карта тӀа а, цул тӀехьагӀа хиннача карташ тӀа а (1834, 1837, 1838, 1840) хӀанзара Эбарг-Юрт улаш йолча метте СарӀала-Юрт аьнна белгалъяьккха латт (КӀурий-Юрта йисте)[4]. Цу моттигашкара Ӏаьдало 1843 шера гӀалгӀай дӀатоӀабаьб, юрташ Ӏойоассаеш. Лакхе хьоахаваь вола ЦӀечой Опий СарӀал-Хьажа гӀалгӀашта юкъе цӀихеза саг хиннав. Цун виӀий-виӀий-воӀ волча Опийнаькъан Мухьмада Салмана хьаяхачох, СарӀал-Хьажа Кавказа тӀом болча хана Шамала улув волаш, чӀоагӀа цунна оагӀув лоацаш белгалваьнна хиннав, дукха хӀама карагӀ а дийнад цун цунца. «Лоамарой аьла» (эрс: горский князь) аьнна наха цӀи яха́ хиннав. ТӀехьагӀа МагӀара Оалкам а йилла, цига ваха Ӏохайнав, цигга кхелхав[4].

1845 шера Эбарг-Юрт а СарӀала-Юрт а я́ьда́ча метте эрсий Ӏаьдало «Троицкая» аьнна цӀи а тилла станица йиллай[5][6]. Цига гаьна доацаш 1842 шера денз[7] «Волынское» яха эрсий Ӏаьдала тӀема чӀоагӀале хиннай[8] . Ишта 250 ков а долаш тана гӀазкхий ба́ха Ӏоховшабаьб Эбарг-Юрта. Уж хьабоалабаь хиннаб Кавказа областереи (Краснодареи Ставрополеи краяшкара), Воронежа губернереи. ТӀехьагӀа гӀазкхех дӀатеха хинна Мужечерча зовраш (постера салтий) а тӀабаьхкаб.

Кавказерча мугӀара бӀун цхьоалагӀча Шолжа сура́ юкъейоагӀаш хиннай Эбарг-Юрт (1858 шу)[9]. 1874 шера Эбарг-Юрта 2264 саг вахаш 306 ков хиннад йоах, православхой киназ а ишкол а хиннай юрта[10]. 1892 шера йийла школа хиннай а аьнна хьоахадаьд[11]. 1882 шера Эбарг-Юрта чӀоагӀа цӀи яьнна хиннай — ах юрт йоагаяьй цо, хӀаьта 1900 шера — дикка хий тӀадаьнна хиннад[8].

1917 шера Маьцхали бетта гӀалгӀаштеи гӀазхкхаштеи юкъе довнаш хиннад: Илдарха-ГӀалий тӀа, Эбарг-Юрта, Сипсой-ГӀалий тӀа. Къовсамий бахьан хиннад Эттинга 7—8 деношка Буро тӀа ЦхьоалагӀча дунен тӀема тӀара баьхкача салташца гӀалгӀай дийна довнаш. Михий 15 дийнахьа довхошта юкъе тоам баь хинна бале а, БӀорахой тӀом болабелча гӀалгӀаштеи гӀазкхаштеи юкъе цӀий мохкадара бахьанех хиннад цу ханара латараш[12][13].

1991 шера бекарга бетта 27-29 деношка гӀазкхаштеи гӀалгӀаштеи юкъе къамий къовсам баьннаб. Бахьан — гӀазкхий хьоалчагӀа хинна латар (уж шоай чувха а беш). ШоллагӀча дийнахьа чувхабаьраш цигара гӀалгӀай хиннаб. Арахьара гӀалгӀай тӀабехарца «юхадекъаш» гӀазкхий боахамашта зулам даьд. Цига хиннача кегарах хила тарлуш хинначох 5 саг вийнав (ши гӀазкхеи кхо гӀалгӀаи, царех цаӀ — милисхо), хӀаьта юххера — 8 бархӀ саг вийнеи, 19 саг чов яьи[14].

Эбарг-Юрта ЮГӀМ (МВД) частеш Ӏочуйоалаяь хиннай, Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхерча гуллама Президиума доакъашхой ӀотӀабахаб. Мехка Села хьалхарча ден цӀай дӀадаьккха хиннад, иштта еррига сакъердама кхетачеш а соцаяьй[14]. ГӀазкхий активисташа хиннар бахьан долаш Шолжа гӀазкхий кӀалхарабахара Комитет вӀашагӀъеллай[15]. Цо комитето СССР Президентага Горбачёв Михаилагеи РСФСР Лакхерча Гуллама тхьамада Ельцин Борисагеи кхайкарал даь хиннад:

  1. Нохч-ГӀалгӀай республика Шолжа шахьарара гӀазкхийи славяной мотт бувцача бахархойи къамашта духьале еча гӀалгӀай экстремистех хьакъоастабара лаьрхӀа дола хьинаре гӀулакхаш де сихха, гӀазкхий тоабаш вӀашагӀ а ехкаш, царна герз Ӏалаш а деш.
  2. Ӏалама-лоаттама хьал Шолжа шахьарарчунна тара долча метте, Ставропола е Краснодара краяшка цхьан шахьаре, Шолжа гӀазкхий вӀаший гарга а буташ баха Ӏохувшабар тӀадожаду оаха.
  3. Къаьстта хьожадеш дола эскар чудаккхари, экстремистий болх соца ца беш, из чӀоагӀбеш бола 90 % гӀалгӀаехи нохчиехи латташ бола ЮГӀМ (МВД) салтий бӀу арабаккхари тӀадожаду оаха.

— Шолжа гӀазкхий кӀалхарабахара Комитет, 1991 шера бекарга бетта 30 ди

Бахархой

[тоаде | тоаде чура]
Бахача наьх дукхал
1959[16]1979[17]2002[18]2006[19]2007[19]2008[19]2009[19]
5623↘5239↗21 521↗22 387↗22 597↗22 837↗23 179
2010[20]2011[20]2012[20]2013[20]2014[21]2015[22]2016[23]
↘16 225↗16 494↗16 847↗17 072↗17 225↗17 333↗17 418
2017[24]2018[25]2019[26]2020[27]2021[28]2022[3]
↗17 506↗17 656↗17 884↗18 092↗18 254↗18 441


Къамий лоаттам
Шу
2010[29]
2002[30]
1979[31]
1970[32]
1939[33]
гӀалгӀай ↘15 274
(94,14 %) 		↗18 018
(83,72 %) 		↘73
(1,40 %) 		↗85
(1,42 %) 		15
(0,27 %)
эрсий ↘561
(3,46 %) 		↘1 089
(5,06 %) 		↘4 677
(89,60 %) 		↘5 304
(88,70 %) 		5 423
(96,87 %)
нохчий ↘268
(1,65 %) 		↗2 213
(10,28 %) 		↗243
(4,66 %) 		↗203
(3,39 %) 		39
(0,70 %)
кхыбараш 122
(0,75 %) 		201
(0,93 %) 		227
(4,35 %) 		388
(6,49 %) 		121
(2,16 %)
всего 16 225 (100 %) 21 521 (100 %) 5 220 (100 %) 5 980 (100 %) 5 598 (100 %)

Инфраструктура

[тоаде | тоаде чура]
  • 4 юкъера юкъарча дешара ишкол (№ 1, 2, 3 и 4);
  • берий беши (№ 1) берий беш-яслеши (№ 2);
  • юртара культура цӀенош;
  • боккхийчари кагийчари библиотекаш (библиотека-филиал № 14);
  • амбулатори;
  • кхойкора духьала диспансер;
  • хьаькъала́ тӀехьадусача берий цӀенош-интернат;
  • реабилитацен юкъарче;
  • физкультура-магар айду комплекс (ФОК);
  • юкъара шунче;
  • почтамт[34].
  • футбола бай ба тоабаь бола, юртара шоай футбола тоаба а я

Юрта латташ мотогерзкхувса (мотострелкови) сури 291-гӀа артиллере бригадеи я.

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ Определение высоты местности и профиля высот по маршруту Архиве диллад 2020 шера кӀимарса 6 дийнахьа.
  2. ↑ Климат Троицкой // Climate-Data.org
  3. ↑ 3,0 3,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
  4. ↑ 4,0 4,1 Тангиева Марьям. Исторен оагӀонаш, Эбарг Юрт Троицкое // ПТРК «ГӀалгӀайче», 28.08.13 (21.07.2016.)
  5. ↑ Россия. Военное министерство. Приказы по военному ведомству. 1843 год: № 1—148. — СПб., 1843. — 668 л. См. Приказ № 31 от 4-го марта 1843 года.
  6. ↑ ЦГА РСО-Алания. Дело № 209 Начальника Терской области. С. 139—140.
  7. ↑ Е. Д. Фелицын. Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа. Масштаб: 20 вёрст в английском дюйме. Etomesto.ru. Военно-исторический отдел при штабе Кавказского военного округа в Тифлисе (1899). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 10.07.2018. Опубликована в книге «Исторический очерк кавказских войн от их начала до присоединения Грузии».
  8. ↑ 8,0 8,1 П. Татаринцев. Станицам по 130 лет. Из истории возникновения первых поселений на Сунже // Знамя труда, 8.01.1976, С. 2.
  9. ↑ Административно-территориальное устройство Ставрополья с конца XVIII века по 1920 год. Справочник. Ч. 3. Основные сведения о населённых пунктах. С. 343.
  10. ↑ Сборник сведений о Кавказе. Том V / Списки населённых мест Кавказского края / Ч. 1. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская и Ставропольская и Терская область / Сост. Н. Зейдлицем. — 1879. — C. 444.
  11. ↑ Владикавказские епархиальные ведомости. Год 10-й. 1904, № 15. Владикавказская епархия 1903 г. Краткий статистический обзор. 9-й благочиннический округ, п. 134.
  12. ↑ Цуциев А. А. Осетино-ингушский конфликт (1992-…): его предыстория и факторы развития / Историко-социологический очерк. — М.: Росспэн, 1998. — 200 с. — С. 49.
  13. ↑ Павел Полян. У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918—1925)
  14. ↑ 14,0 14,1 Ш. Асуев. Как это было… Часть 1: Так начиналось (май 1988 — август 1991)
  15. ↑ Э. Бурда. Терское казачество. 20 лет Возрождения, со ссылкой на: 10 лет возрождения. Хронология казачьего движения (1989—99). — «Казаки России», октябрь 1999. С. 39.
  16. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  17. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 29.12.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.12.2013.
  18. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
  21. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.08.2014.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 6.08.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.08.2015.
  23. ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
  24. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (эрс.) (31 кӀимарса 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.07.2017.
  25. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.07.2018.
  26. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
  27. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2020.
  28. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 27.04.2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
  29. ↑ ВПН. Том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком Республики Ингушетия (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.06.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.03.2016. Архиве диллад 2016 шера тушола 6 дийнахьа.
  30. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 2002 года.
  31. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1979 года.
  32. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1970 года.
  33. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1939 года.
  34. ↑ Программа комплексного развития социальной инфраструктуры сельского поселения Троицкое Сунженского муниципального района Республики Ингушетия на 2017—2021 годы и на период до 2033 года (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]
Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=Эбарг-Юрт&oldid=66909»