Чулоацамага гӀó

ГӀажарий-Юрт

Википеди материал
(«ГӀажара-Юрт» яхачунгара дӀасалостам ба)
Юрт
ГӀажарий-Юрт
эрс: Нестеровская
ГӀажарий-Юрта доагӀа Эса
ГӀажарий-Юрта доагӀа Эса
43°14′17″ с. ш. 45°02′57″ в. д.HGЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект Ингушетия
Муниципальни шахьар Шолжа
Юрт ГӀажара-Юрт
Тархьари географии
Йиллай 1861 шера
Лакхал 406[1] м
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой ↗24 022[2] саг (2022)
Къамаш гӀалгӀай, эрсий
Динаш бусалба, православхой
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Телефоний код +7 87341
Пошта индекс 386250
Код ОКАТО 26230830001
Код ОКТМО 26610410101
Номер в ГКГН 0155313
ГӀажарий-Юрт (Россия)
ГӀажарий-Юрт
Москоа
ГӀажарий-Юрт (ГӀалгӀайче)
ГӀажарий-Юрт

ГӀажарий-Юрт, иштта ГӀажара-Юрт (эрс: Нестеровская) — ГӀалгӀай Мехка Шолжа шахьара юрт. Мехка йоккхагӀйола юрта хьисапе моттиг я.

Юрта хьисапе моттиг ГӀажарий-Юрт яха муниципальни кхоллам хул цох шийна юкъе кхы юрт чу а ца йодаш[3].

ЦӀи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай меттала юрт Гӏажарий-Юрт[4] е ГӀажара-Юрт[5][6] аьнна язъеш я. Эрсий меттала Нестеровская[3] яхаш цӀи а йолаш, станица яха статус йолаш я ГӀажарий-Юрт[3][6].

Географи

[тоаде | тоаде чура]
ГӀажарий-Юрта Эсах даьккха сурт

Юрт улл Эса́ аьрда берда тӀа шахьара юкъ йолча Шолжа-Пхьенах 5 км къулбехьехьеи Магасах 30 км гӀинбухен-малхбоалехьеи (наькъашца дусташ хилча). ГӀажарий-Юртах къулбехьехьеи малхбузехьеи латта эрсий меттала Ӏаьржа лоамаш оала лоамаш. Уж Ӏо мел долх орц да́гӀаш да лакхехьара альпийски баьшка кхаччалца, цу орца тӀа я́гӀараш гӀаш дола гаьнаш я. ГӀажарий-Юртах зӀилбухехьа уллача орцах эрсий меттала «балка Линева» оал. Юртах гӀинбухехьеи малхбоалехьеи юкъ-юкъе кагий гувнаш дола шаьра шинхиюкъ я:Шолжа́и Эса́и юкъе. Юртах зӀилбухен-малхбоалехьа, Берд-Юрта йисте, Эса тӀа латташ болх беш йоаца ГЭС, цох диса сунт йолаш я хӀанз а. Малхбузехьа юрта йисте Эса́и Шолжа́и юкъе даьккха хьа́рсам да. ГӀажарий-Юртах гӀинбухехьа Р217 «Кавказ» яха федеральни машений никъ ба бодаш.

ГаргагӀа йола Нах ба́ха моттигаш: гӀинбухехьа — Шолжа-Пхье, гӀинбухен-малхбоалехьа — Серноводски, малхбоалехьа — Ах-Боарзе, зӀилбухен-малбоалехьа — Берд-Юрти ЧӀималхи, зӀилбухен-малхбузехьа — Алхасте, гӀинбухен-малхбузехьа — Яндареи Эбарг-Юрти.

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

Йиллар, цӀи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀажарий юрт йиллай хьоашаланаькъан тайпан хиннача ГӀа́жар яхача къонахчо[7]. Из цӀи ГӀа́жара аьнна хилча, ГӀа́жарий-Юрт аьнна хул из[8], тӀаккха ГӀа́жар хилча, ГӀа́жара-Юрт хул[5][6].

ГӀалгӀай ГӀажарий-Юрта́ йисте 1842-ча шера инарал Пётр Нестерова цӀерагӀа Нестеровски яха чӀоагӀале йилла́ хиннай[9]

ГӀа́жарий-Юрт яйха́, йохаяьчул тӀехьагӀа 1861-ча шера инарал Пётр Нестерова цӀерагӀа станица Нестеровская аьнна цӀи тиллай цох гӀазкхаша[10] на месте укрепления Нестеровского, существовавшего с 1842 года[11]

1943-ча шера тушола бетта 4-ча дийнахь тӀеман министр хиннача А. И. Чернышёвс ший амара тӀа яздаьд: «Йо́хаяьча Гажир-Юрт яхача эйла йисте хьалъяьча чӀоагӀаленна Паччахь императора́ лакхехьара амар де лайра «Нестеровское» аьнна цӀи тилла». Эрсаша Гажир-Юрт 1840-гӀа шера долалуча хана яздаьча каьхаташ тӀа хьоахаеш хиннай «мутӀахьа боацача» ЗӀамигача Нохчичен лоамарой «мутӀахьа йолча оарстхой юрташта» тӀале́тар бахьан долаш, уж оарстхой юрташ шоаш Бурон тӀеман округа́ юкъе а йолаш наьсархой шахьарах лоархӀаш хиннай эрсаша[12].

Кавказерча чӀоагӀалений зӀанара Шолжа тӀарча сура тӀара «чарахьий» (шоаш лоӀаме болаш хьалбаьхка́ча наьха) 125 дезал ба́ха хоабаь хиннаб ГӀажарий-Юрта. Уж гӀазкхий гучахьа тӀеман гӀулакх дарах мукъабаьха́ хиннаб кхаь шера́ шоаш хайша́ча дӀатарлургболаш. Керда станица а Шолжа тӀарча сурах дӀалаьрхӀай. 1964-ча шера хиннача хьалах ГӀажарий-Юрта вахаш 841 саг хиннав (422 маӀа саги, 410 кхалсаги)[13].

1867-ча шера «Вознесенски» яхаш киназ детта́д гӀазкхаша, 1864-ча шера денз православхой приходах дари дарах йоазонаш кийчдеш хиннад[14]. В 1875 году в Нестеровской числилось 1047 жителей. Поселение относилось к 4-му участку Владикавказского округа Терской области[15].

ДӀахо нах бе́баш, 1874-ча шера 200 кови, ва́хаш 1094 саги, хьалъяь ишколи православхой кинази хиннад юрта[16].

Юртахой КӀайча эскарагахь хилар бахьан долаш 1920-ча шера тов бетта Эржакинеза амарах гӀазкхий ГӀажарий-Юртара дӀакхолхабе лаьрхӀалга хабараш да хьадаьхка́, цхьабакъда из амар кхоачаш даь дале а, мел чӀоагӀа кхоачаш даьд ховш дац, цу тайпара политика дукхача гӀалгӀай а нохчий а лаьтташка дӀахьош-м хиннай БӀорахой тӀема хана гӀазкхашца[17][18].

ГӀажарий-Юрт Шолжа гӀазкхий округа́ юкъе хиннай, хӀаьта 1929-ча шера округ вӀашагӀъяьккхачул тӀехьагӀа Нохчий автономни областа́ юкъе яхай из[19][20]. 1934-ча шера Нохчий АОи, ГӀалгӀай АОи вӀашакхетар бахьан долаш ГӀажарий-Юрта станични советах лоархӀаш йола ГӀажарий-Юрт юкъе́яхай Нохч-ГӀалгӀай автономни областа́ (тӀехьагӀа Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй цох)[19].

ШоллагӀча дунен тӀема хана Кавказ хьайоаккхача хана ГӀажарий-Юрт фронта́ йистерча оаса тӀа хиннай, 1942—1943-ча шера Ӏай юрта 131-гӀа истребителий фе сур хиннад дислокаци я.


2004-ча шера ГӀажарий-Юрта юкъера ишкол хержа́ хиннай Абу Зайт яхача террористо «запасной» аьнна, Берса́-Юртара № 1 йолча ишколера гӀулакх чакх ца доале аьнна[21], амма из юкъагӀдиса́д.

2006-ча шера ГӀажарий-Юрта эрсий мотт бувцача на́ха́ зуламаш деш моттигаш хиннай — цӀенош ле́тадеш. 2006—2008-ча шерашка цу тайпара хӀамаш йисте́ ядача кхыча юрташка а хиннад: Сипсой-ГӀалий тӀа, Илдарха-ГӀалий тӀа, Эбарг-Юрт а, кхычахьа а[22]. Цу хӀаман кульминаци хиннай эрсий хьехархой цӀагӀарчарна тӀалатар, нах боабеш а, човнаш еш а моттигаш хиннай. ЧӀоагӀа бӀагалдаьнна хиннад уж хӀамаш[23], уж бахьан долаш гӀазкхий юха а мехкара дӀаухаш моттигаш хиннай[24].

Бахархой

[тоаде | тоаде чура]
Бахача наьх дукхал
1959[25]1979[26]2002[27]2006[28]2007[28]2008[28]2009[28]
6350↘6102↗17 389↗18 099↗18 269↗18 463↘15 740
2010[29]2011[29]2012[29]2013[29]2014[30]2015[31]2016[32]
↗21 937↗21 965↗22 320↗22 535↗22 676↗22 831↗22 938
2017[33]2018[34]2019[35]2020[36]2021[37]2022[2]
↗23 071↗23 308↗23 492↗23 672↗23 825↗24 022


Къамашцара лоаттам
Хьисап деш дӀаязбаь шу
2010[38]
2002[39]
1979[40]
1970[41]
гӀалгӀай ↗18 563
(84,62 %) 		↗13 821
(79,48 %) 		↗2 420
(39,39 %) 		1 464
(23,71 %)
нохчий ↘2 758
(12,57 %) 		↗2 816
(16,19 %) 		↗759
(12,35 %) 		384
(6,22 %)
эрсий ↘248
(1,13 %) 		↘433
(2,49 %) 		↘2 699
(43,93 %) 		3 945
(63,90 %)
кхыбараш 368
(1,68 %) 		319
(1,83 %) 		266
(4,33 %) 		381
(6,17 %)
берригаш 21 937 (100 %) 17 389 (100 %) 6 144 (100 %) 6 174 (100 %)

Инфраструктура

[тоаде | тоаде чура]
  • 4 юкъера юкъара дешар тела ишкоол (№ 1, 2, 3 и 4);
  • берий беш;
  • Товшхала цӀенош, библиотека а йолаш;
  • амбулатори;
  • 40 моттига́ лаьрхӀа йола даькъ тӀара дарбанче;
  • ФОК[42].

Оахкамаш

[тоаде | тоаде чура]

ГӀажара-Юрта боарзаш да Къулбаседа Кавказа товшхала-тархьара юкъаралах лоархӀаш дола. Цу тайпара сийленг ГӀалгӀай Мехка МагӀалбике да долаш[43].

ГӀажарий-Юртара боарза чу хи чура хьалбаьккхача кхерех хьалбаь гом болаш хиннаб. Боарза́ нийсса юкъе

Боарза чу иштта корадаьд боарзах даь тӀаьский бовхьаш а, кхерех яь бураш а, шаьра мохк а, бур те́ха кхерах даь диги, цӀе пудар чудола кхабилги[44]. Памятник датирован эпохой средней бронзы, точнее, второй половиной II тыс. до н. э[43].

Юртаца бувзабенна нах

[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ Определение высоты над уровнем моря по координатам (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). latlong.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 11.07.2018. Архиве диллад 2018 шера маьцхали 26 дийнахьа.
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 ГӀалгӀай Мехка закон, 2009.
  4. ↑ Оздоев И. А. Русско-ингушский словарь: 40 000 слов / Под. ред. Ф. Г. Оздоевой, А. С. Куркиева. — М.: Русский язык, 1980. — 832 с. — С. 831.
  5. ↑ 5,0 5,1 ГӀалгӀай-эрсийи эрсий-гӀалгӀайи терминий дошлорг, 2016.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 37.
  7. ↑ Жизнь национальностей, 2002, с. 89.
  8. ↑ Оздоев И. А. Русско-ингушский словарь: 40 000 слов / Под. ред. Ф. Г. Оздоевой, А. С. Куркиева. — М.: Русский язык, 1980. — 832 с. — С. 831.
  9. ↑ lang = ru |Е. Д. Фелицын. Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа. Масштаб: 20 вёрст в английском дюйме. Etomesto.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Военно-исторический отдел при штабе Кавказского военного округа в Тифлисе (1899). Опубликована в книге «Исторический очерк кавказских войн от их начала до присоединения Грузии».
  10. ↑ Административно-территориальное устройство Ставрополья с конца XVIII века по 1920 год. Справочник. Ч. 3. Основные сведения о населённых пунктах. С. 322. (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  11. ↑ lang = ru |Е. Д. Фелицын. Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа. Масштаб: 20 вёрст в английском дюйме. Etomesto.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Военно-исторический отдел при штабе Кавказского военного округа в Тифлисе (1899). Опубликована в книге «Исторический очерк кавказских войн от их начала до присоединения Грузии».
  12. ↑ М. Картоев. К истории сельского поселения Нестеровское (эрс.). www.magas.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар)., со ссылками на: РГВИА. Ф. 846. Оп. 16. Д. 6508 и РГВИА. Ф. 386. Оп. 1. Д. 2993. Карта Кавказского края. Тифлис, 1842 г.
  13. ↑ М. Картоев. К истории сельского поселения Нестеровское (эрс.). www.magas.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар)., со ссылками на: АКАК. Т. XII. Тифлис, 1904. C. 1223. Док. № 1100 и ЦГА РСО-А. Ф. 26. Оп. 1. Д. 33.
  14. ↑ Владикавказские епархиальные ведомости. Год 10-й. 1904, № 15. Владикавказская епархия 1903 г. Краткий статистический обзор. 9-й благочиннический округ, п. 132.
  15. ↑ М. Картоев. К истории сельского поселения Нестеровское (эрс.). www.magas.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар)., со ссылкой на: ЦГА РСО-А. Ф. 11. Оп. 81. Д. 223. Л. 10—12.
  16. ↑ Сборник сведений о Кавказе. Том V / Списки населённых мест Кавказского края / Ч. 1. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская и Ставропольская и Терская область / Сост. Н. Зейдлицем. — 1879. — C. 445.
  17. ↑ Бугай Н. Ф. О депортациях иранцев из Азербайджана и Казахстана // Восток. 1994. № 6. С. 50, со ссылкой на: ЦГА РСО. Ф. Р-36. Оп. 1. Д. 46. Л. 37.
  18. ↑ Полян П. М. У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918—1925) (эрс.). www.demoscope.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  19. ↑ 19,0 19,1 Историко-юридические аспекты определения административной границы между Чеченской Республикой и Республикой Ингушетия (эрс.). Грозный-Информ (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар) (10 бекарга 2013).
  20. ↑ Постановление президиума Всероссийского центрального исполнительного комитета № 170 «Об упразднении Сунженского округа Северо-Кавказского края» (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар) (4 саькура 1929). Архиве диллад 2024 шера ардара 8 дийнахьа.
  21. ↑ Доклад комиссии Федерального собрания РФ по расследованию причин и обстоятельств совершения террористического акта в городе Беслане (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  22. ↑ Владимир Писаренко, председатель правления «Славянского союза Осетии». Убийства в Ингушетии // ООО «Собор Русского Народа», 19.09.2008 (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  23. ↑ В Ингушетии убили русскую местную жительницу // Лента.ру, 10.09.2008 (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  24. ↑ В Ингушетии расстреляны русские специалисты: один убит, трое ранено // Kvkz.ru, 12.11.2007 (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  25. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  26. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 29.12.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.12.2013.
  27. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
  30. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.08.2014.
  31. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 6.08.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.08.2015.
  32. ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
  33. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (эрс.) (31 кӀимарса 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.07.2017.
  34. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.07.2018.
  35. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
  36. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2020.
  37. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 27.04.2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
  38. ↑ ВПН. Том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком Республики Ингушетия (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  39. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 2002 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  40. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1979 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  41. ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1970 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  42. ↑ Программа комплексного развития социальной инфраструктуры сельского поселения Нестеровское Сунженского муниципального района Республики Ингушетия на 2017—2021 годы и на период до 2033 года (эрс.). www.sunja-ri.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
  43. ↑ 43,0 43,1 Крупнов Е. И. Археологические памятники верховьев р. Терека и бассейна р. Сунжа // ТГИМ. М., 1948. С. 10.
  44. ↑ Отчёт Археологической Комиссии (ОАК) за 1891 г. СПб., 1893. С. 132.

Литература

[тоаде | тоаде чура]
Дошлоргаш


ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]

Ло:Населённые пункты Сунженского района Ингушетии Ло:Муниципальные образования Сунженского района Ингушетии

Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=ГӀажарий-Юрт&oldid=69983»