Коазой Аюпа Ӏийса

Коа́зой Аю́па Ӏийса
Ваь таьрахь	12 маьцхали 1938(1938-08-12) (86 шу)
Ваь моттиг	Ангушт, ГӀалме шахьар, Нохч-ГӀалгӀай АССР, СССР
БӀорахол	СССР →  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	прозаик, оазархо, драматург, таржамхо
Кхолламаш даь шераш	1960 шера денз
Жанр	романаш, повесташ, дувцараш, байташ
Кхолламий мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дебют	1960, альманах «Лоаман Ӏуйре», оалам-дувцар «Наьна дог»
Премеш	«БӀорахой юкъарлен турпал» (2013, ГӀалгӀайче); «Шера саг» (2015, ГӀалгӀайче); «Шамал имама орден» (2022, ГӀалгӀайче).
issa-kodzoev.ru

Коа́зой Аю́па Ӏийса́ (эрс: Кодзоев Исса Аюпович) — совета а эрсечен а юкъареи политикайи къахьегамхо, гӀалгӀай къаман йоазонхо, оазархо, таржамхо, гӀалгӀай метта тохкамхо; ворхӀ дешаргах латта гӀалгӀай меттала «ГӀалгӀай» яха хьалхара роман-эпопея яздаьр.

Ваьв 1938 шера Маьцхали 12 дийнахьа Онгушта.

Вахар

1944 шера Саькура бетта ткъаь кхоалагӀча дийнахьа гӀалгӀай къам мехках доаккхача хана пхи шу даьнна волаш ший цӀагӀарчарца СибарегӀа вахийтав. Шийлача мехка даьх-наьнах, вежарех-йижарех ваьнна хиннав из, цудухьа детдоме хьалкхийнав. Хало лайна йолашше, зӀамига волча хана денз исбахьаленцара чам дӀабаьннабац кӀаьнка. Ӏаьдало на́ха́ даймехка цӀабахка пурам ма деллинге цӀа а вена, дукхагӀа цун тайпан нах бахача метте — ТӀой-Юрта Ӏохайнав. Нохч-ГӀалгӀай хьехархой институте деша вагӀача хана гӀалгӀайи нохчийи ГӀазакхстане Ӏобохьийташ хиннари Ӏобехьийтачул тӀехьагӀа нийсденнари дӀаязде волалу. Цо хьийга къа «ГӀазакхстана денорг» («Казахстанский дневник») яхача дувцарий гуллама чу дижад. 1960 шера студент волча Ӏийсай «Наьна дог» яха оалам-дувцар «Лоаман Ӏуйрен» тӀа кепатеха арадаьннад.

1962 шера Нохч-ГӀалгӀай хьехархой института филологен факультетера дешар чакхдаьнначул тӀехьагӀа ТӀой-Юртарча юкъерча школе болх болабаьб, тӀаккха цхьа ха яьлча Экажакъонгий-Юрта дешара даькъе кулгалхо хул (завуч).

1963 шера Баьцамеа 4 дийнахьа «ГӀазакхстана денорг» доаржадар бахьан долаш, КПСС-а Нохч-ГӀалгӀай обкома идеологен ралса соцамца Коазой Ӏийса лаьца хиннав. Ши бутт баьннача гӀолла, 1963 шера Михий 10 дийнахьа цуннеи Хьоашаланаькъан Ӏаьлаи Нохч-ГӀалгӀай АССР-а Лакхерча кхело 4 шу ха техай: политчубехкарий чӀоагӀача ража колоне (Мордови).

1965 шера Саькур 23 дийнахьа Коазой Ӏийса хьалха а волаш № 7 йолча лагере политикай лелам хиннаб Саькур 23 ди кавказа таьзета ди аьнна кхайкадаьча оагӀув лоацаш. Кавказхой оагӀув (гӀалгӀай, нохчий, гуржий, гӀаьбартой, къаршой, хӀирий) балтика бахархоша лаьцар, иштта татраша а, молдевенеша а, украинхоша а, гӀазакхоша а.

1967 шера набахтара хьахийцача, исбахьален а, хьехара а болх дӀахо дӀабихьаб. СелаӀад яхача гӀалгӀай меттала долча берий тептар арахецаш болх баьб, гӀалгӀай «Сердало» газете балхаш кепадийттад, Шекспира «Лир паччахьа» яхача пьесанна таржам даьд.

Юкъарлен а политикай а къахьегам

Коазой Ӏийсас ший санна уйла йолча нахаца «Нийсхо» яха юкъарлен-политикай болам вӀашагӀбеллаб 1988 шера бекарга бетта. ГӀалгӀай къаман бокъои кортамукъалеи меттаоттаяра духьа а, Эрсечен лоаттаме йолча юкъа́ хьахинна ГӀалгӀайчен лаьтта гӀайнашцара хьал бокъо́нца тоадара духьа а къахьегаш хьайоагӀ организаци. «Нийсхон» дагалаттачарех да — Бурон аьттача берда тӀа нанагӀала а йолаш, Россе даькъе йола гӀалгӀай паччахьалкхе дӀачӀоагӀъяр.

1989—1991 шерашка Ӏийсаси, «Нийсхо» яхача къаман болама кхыбола хьалххошеи, доакъашхошеи дукхача наха дакъа лаьца хинна маьрша леламаш вӀашагӀдийхкад. Леламаш гӀалгӀай шоай автономе юхаоттаяра́ хетадаь хиннад.

1989 шера Михий бетта, гӀалгӀай къама II гулламе Коазой Ӏийса гӀалгӀай къама автономе меттаоттаяра организацен коммитета тхьамада хержав, тӀаккха 1990 шера Нохч-ГӀалгӀайчен Лакхерча Совета каь хургволаш хорж.

Коазой Ӏийсаси, иштта цо санна кхыча дерхошеи лелабаь хьинаре болх «Ӏоткъам баьча къамий реабилитацех» дола Россе Федерацен паччахьалкхен низам арадалара бахьанех бахьан а хиннад, иштта «Россе Федераце лоаттаме йола ГӀалгӀай Республика хьакхолларах» дола низам бахьане а эттаб. Хьалхардар ший ма дарра кхоачашдар гӀоне Коазой Ӏийса хӀанз а тӀалатта, «Нийсхо» яхача демократен юкъарлен доакъашхои, хьалххои волаш.

Дезал

Коазой Ӏийса саг йолаяь ва. Сесагаца бархӀ бер кхедаьд цар.

Толамаши премеши

2013 шера наджгоанцхой бетта 13 дийнахьа «Машар» яхача бокъо лораяра организаце оттаяьча «БӀорахой юкъарлен турпал» яхача конкурса лауреат хиннав Коазой Ӏийса. СовгӀат «Кхонахчали БӀорахочун хетар дӀаалари бахьан долаш» аьнна деннад. Иштта, 2013 шера «Кавказа турпал-2013» яхача преме номинаце оттаваь а хиннав.

2022 шера апрель 2 дийнахьа ДаьгӀастера «Шамал имама фонд» (эрс: Фонд имама Шамиля) Ӏийсайна наӀарга а баьхка, Шамал имама орден елар. Цул совгӀа кхы а совгӀаташ делар: палчакхи, дарзал-кийи.

Йоазон балхаш

ТӀехьарча шерашка исбахьален болх дукхагӀа беш ва Ӏийса: каст-кастта гӀалгӀай а эрсий а метташка йоазонаш ду. Коазой Ӏийсас даьча балхашта юкъера эггара чӀоагӀагӀа белггалеи боккхеи бар «ГӀалгӀай» яха тархьара роман-эпопея я, из цо гӀалгӀай меттала яздаьд. Дукхача томех латта дешарг XIII—XVII бӀаьшерашка хиннача гӀалгӀай къама вахарах лаьца да, гӀалгӀай литературе ше мо кхы цунца диста Ӏодила йоазув а доацаш. Из доацаш вешта дешаргаш а, дувцараш а, повесташ а да йоазонхочун. Уж ГӀалгӀашка а арахьа а дика довзаш, цӀихеза да.

Кхолламаш

ГӀалгӀай меттала дараш:

• «Лир Паччахь» (Шекспира романа таржам)
• «ГӀалгӀай» (роман-эпопея, ворхӀ дешаргех латт):

1. «Магате-Фаьрате» (эрсий метта таржам даь а да)
2. «ГӀалгӀай Лоаме»
3. «Зоазо»
4. «Даде-Ков»
5. «Мехка гӀонча»
6. «Ивизда ГӀазд»
7. «Аьже Ахк»
8. «Вешта аьлча»

• «Хьув ястар» (роман)
• «ЦӀе тетрадь»

Эрсий меттала:

• «Казахстанский дневник» (ГӀазакхстана денорг)
• «Над бездной» (Ахка тӀа)
• «Обвал» (Чухарцар/Токхам)
• «Сердца отважных» (Майрачара дегаш)
• «Сулумбек Сагопшинский» (СоагӀапчера Сулумбек)
• «Джамбулат и другие» (Джамбулати кхыбараши)

ЦӀе тетрадь

Дешарг хетадаьд Читигов Заьлмаха — Илдарха-ГӀалий тӀарча Ӏаьдало йитта заӀапхо хьаваьча вайнаьх зӀамача сага́

ТӀатовжамаш

• Коазой Аюпа Ӏийсай мазаоагӀув (эрс.)