Ӏарамхий (курорт)
Ӏарамхий — МохтӀа йоалла бӀарччача шерара гӀалгӀай курорт. Болх беш я 1928 шера денз[1].
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]Курорт йиллар хиннад ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамид къахьегар бахьан долаш. Из цу хана ГӀалгӀай Мехка унахцӀенал лораяра ралса кулгалхо хиннав. Курортел совгӀа лерттӀа дарба деш моттигаш а хиннаяц ГӀалгӀайче цу хана, хӀаьта цу мо йолча, ишттал лакхача метте йоаллаш бӀарчча шера болх беш курорт цу хана ерригача СССРе а хиннаяц[1].
1925 шера Николай Семашко яхача РСФСРа унахцӀенал лораяра наркома амар а даь МохтӀа экспедици яхийта́ хиннай. Экспедиценна юкъе баха́ хиннаб Даькъастен курортий урхален хьаким а, лорала профессораш а, лораш а, физикаш а, климатологаш а. Массехк ди цига даьккхача, цар соцам баьб пехкийи, тӀехкийи, бе́рийи кхайкорах дарба дайта ЖӀайраха шахьар геттара дика моттиг йолга. Цар баь соцам бахьан долаш Ачалкхе а, МохтӀа а курорташ яхкар доладаьд[1][2].
Ӏабдул-Хьамида чӀоагӀа къахьийга хиннад из курорт йотта ахча доаккхаш. 1926 шера СССР ВЦИК доакъашхой баьхка хиннаб ГӀалгӀай Мехка. Дидиганаькъан цӀагӀа чуийца хиннаб хьакимаш, тӀаккха хьоашал йистедаьннача хана Георгий Чечеринага Маьтлоам дӀа а хьекха ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамида аьннад цунна тӀехьашка ГӀалгӀай Лоаме йолга а, цига ше «эрсий Шувцарехье» (эрс: русская Швейцария) хьае безам болга а. Ӏабдул-Хьамида́ дагаде́ха́р халкъа комиссарий совета тӀаэцаргда аьнна хиннад Чечерина, цига Москве хьалви́йха́ хиннав цо из. Москве кхаьчача, бокъонца ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамида дийца́р чакх а далийтад: Семашкочунца вӀашагӀкхийттача, цо 100 бӀаь тума́ лаьрхӀа дола ассигнаце каьхат деннад цунна курорт йотта. Цул совгӀа ГӀалгӀайченна иштта лорала болхлой а, лорий оборудовани а, молхаш а, хӀаьта лоамарча юрташка болх беча лорашта а́лапи айдаь а хиннад[1].
Ӏарамхий йотта подрядчик Лаьнанаькъан Ӏамархан оттаваь хиннав, хӀаьта проект инженер хиннача Байсаранаькъан ИбрахӀим оттаяьй. Курорт йоттача хана лоам 7 км никъ хьалчубилла безаш а хиннаб чхараш лелхаеш, цхьа гӀат йола санаторе гӀишло йотта езаш а хиннай. Санаторий йотташ дукхагӀа моттигерча кечалца кхоачам беш хиннаб, масала, лоамара дийхка хьу я техар, цхьабакъда Буро тӀара а кхахьа езаш хиннай цхьайола хӀама говраш тӀа а варашта тӀа а ехкаш[1]. Санаторий йотта йолаяьча хана цун ларда тӀа ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамида цӀи язъяь хиннай[2].
1926 шу чакхда́ла доаллача хана никъ Ӏобилла́ баьннабар. 1927 шу долалуш санатори а кийча яр. Цу ханара санатори хиннай 4 корпус юкъейодаш, хӀаьта санаторенна йисте Калинин чуӀеш хинна пхелагӀа корпус хиннай. Тийрка́ тӀа доккха аьшках-тӀох детта моарталаш дола тӀий даьд, хӀаьта Ӏарамхи тӀа ши дахчан тӀий даьд[1][2].
«Ӏарамхий» курорт официально йийлай 1928 шера июнь 15 дийнахьа. Цигга хьахиннай хьалхара лоаман-климатически станци а. Хьалхарча сезонах цига хиннав 30 саг дарба деши, 123 саг салоӀаши[1].
1928 шу даьлча ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамид деша а этта́, Ленинграде дӀавахав, хӀаьта курорта директоралла Малсаганаькъан И. оттаваьв[1].
ГӀалгӀай мехках баьхачул тӀехьагӀа, курорт Гуржий ССРа́ дӀа а енна, цун цӀи хийцай «Даьра аьле» (эрс: Дарьял) аьнна. Директор Георгий Бачиашвили яхаш гуржий лор хиннав. Цу хана дӀахо болх а беш, сезона́ 600 сагал совгӀа чуэцаш хиннай курорт[1].
1958 шера гӀалгӀай цӀабаьхкача курорта цӀи метта а оттаяь, Нохч-ГӀалгӀай АССРага юха кхаьчай. СибарегӀа хиннача вайнаьх магар чӀоагӀа хӀалакьхинна хилар бахьан долаш, цу хана кхайкора́ духьалара диспансер мо болх беш хиннай. Директор Дебаранаькъан С. хиннав[1].
Курорт Нохч-ГӀалгӀай АССРага кхаьчача, Ӏаьдало ахча хьожадеш хиннадац цунна кхы, цудухьа цун хьал чӀоагӀа ийша хиннад. 1980 шера «Уренгойгаз» яхача предприятенна дӀаеннай из, цига из йохае йолаяьй[1].
«БӀаьшерий боадонгара» яха ший роман Калилина корпусе язъяьй Байсаранаькъан Идриса[1].
«Ӏарамхий» юха йотта йолаяьй 20 шу даьннача гӀолла. Курорт лаьтта́ча метте ГӀалгӀай Доалчено дарбан-могашал чӀоагӀъю комплекс йотта лаьрхӀа хиннад. «ЖӀайрах» (Ло:Lang-ru Джейрах) аьнна цӀи тилла хиннай цар цунна. «Summa» яхача туркий компане ворхӀазза вӀаштӀаръяь гостични комплекс етта хиннай. Хьалха хинначунга хьежача, конференц-зал а, фитнес-зал а, spa а, бассейн а тӀакхийттай. 1999 шера хьалхара хьаьший чуийцаб курорта[1].
2008 шера курорта́ ший хинна «Ӏарамхий» яха цӀи еннай[1].
2011 шера Даькъастен курорташ дегӀайоалаяра федеральни проекта юкъеяхай ГӀалгӀайче. Из проект бахьан долаш «Ӏарамхина» лувжаргаш хехка курорт хьатӀаяьй: дарбан-могашал айяра комплекса́ йисте 1200 метра́ Ӏобода лувжаргаш хехка трассеи, 600 метр бӀаьха мушашцара никъи баьб. Цул совгӀа ара бассейн а яьй[1].
Хьажа иштта
[тоаде | тоаде чура]Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- История курорта Армхи (эрс.). ingkurort.ru. Ӏарамхий курорта мазаоагӀув. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 14.08.2022.
- Коазой Н. Жизнь Абдул-Гамида Джамбулатовича Тангиева (эрс.). 23021944.ru. Город Назрань. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 14.08.2022.