ТӀонкийнаькъан Аюпа ИсмаӀал

ТӀонкийнаькъан Аю́па Исма́Ӏал
Ваь ха	16 наджгоанцхой 1944(1944-01-16) (80 шу)
Ваь моттиг	Курпе, Дола-Ковна шахьар Нохч-ГӀалгӀай АССР
Паччахьалкхе	СССР →  Россе Федераци
Ӏилман дакъа	математикан Ӏилмаш
Белха моттиг	Шаьлара №1 йола школа (математика хьехархой, 1970-1972) Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университет (ассистент, 1972), (воккхагӀа вола хьехархо, доцент, лакхерча математикан кафедран кулгалхо, 1976-1998) ГӀозлой паччахьалкхен университет (аспирант, 1973-76) Россе экологе академи (доакъашхо-корреспондент, 1998) Россе паччахьалкхен юкъара университет (лакхерча математикан кафедран профессор, 1999), (къахьегамеи мукъа цахилареи факультета декан, 2000) ГӀалгӀай мехка Дешара Министерство (министр, 2002-2007) ГӀалгӀай мехка Халкъа Гуллам (дешареи, Ӏилмани, спортеи комитета тхьамада, (2007-2011) ГӀалгӀай паччахьалкхен университет (профессор, 2010-2017), (математикан анализа кафедран кулгалхочун болх лелабер, 2017 шера денз)
Альма-матер	Нохч-ГӀалгӀай хьехархой институт (1965-1970)
СовгӀаташ	2-ча даржа «Даймехка хьалха карагӀдаьннарех» яха мейдилг (Москва, 2004) «Ерригача Россен нах дӀаязбара дӀахьош карагӀдаьннарех» (Москва, 2004) «Россе федераце лакхерча школан сийдола болхло».(Москва, 2011) «ГӀалгӀай республика вӀашагӀъелла 25 шу» яха юбилея мейдилг (Магас, 2017).

ТӀонкийнаькъан Аюпа ИсмаӀал-Хьажа (эрс: Танкиев Исмаил Аюпович) — профессор, математика Ӏилмай доктор, 2002—2007 шерашка ГӀалгӀай мехка дешара министр, дӀахо 2011 шерага кхаччалца ГӀалгӀай Республика Халкъа Гуллама каь, цу гуллама дешареи, Ӏилмани, спортеи комитета керте лаьттав.

Вахар

Хьава́лар

ТӀонкийнаькъан ИсмаӀал ваьв 1944 шера Наджгоанцхой бетта 16 дийнахьа Моаздака йистерча Курпе яхача юрта баьхача Тотага Аюпеи Ӏахилганаькъан ТӀоха Тазретеи дезале. ХӀирий мехка уж нийсбалара бахьан да, хьалха из моттиг Курпе (Кусово) оалаш а Нохч-ГӀалгӀай АССР Дола-Ковна шахьара чуйоагӀаш а хинна хилар. ИсмаӀал гӀалгӀай мехках бахале цхьа бутт совгӀа хьалхагӀа ваьв. Павлодарски областе кхаьча хиннаб ялх бер дола Аюпа дезал: виъ воӀи (Салман, ИбрахӀим, Муса, ИсмаӀал), ши йоӀи (Роза, Зина). Геттара зӀамига волаш (2 шу даьлча) нана йоацаш висав кӀаьнк. Школера дешар деррига чакхдаккхалца, кхозза ва́ха моттиг хувца йийзар цун: Павлодар — МагӀалбик — Шолжа-ГӀала.

Дешар

ПхелагӀча классе дешаш волаш волавеннав из къахьега а, ше Ӏалашве а. Дийнахьа АТХ (эрс: автотранспортное хозяйство) болх беш, бийсан Ӏилмаш Ӏомадеш, яьккхар цо цхьа юкъ. Цул тӀехьагӀа, воккха хилча, дийнахьа деша дийзар, хӀаьта болх бийсан бора цо. Дика вӀаштӀехьадоалар цун иштта деша. ИсмаӀал, дика дийша ца Ӏеш, тӀехдика дешаш хиннав ишколе вагӀача хана денз. Цунна дола тешал да, Шолжа-ГӀалий тӀара № 5 йола сайранара ишкол, дото мейдилг луш, цо 1964-ча шера чакхъяьккха хилар.

Ший каьхаташ Нохч-ГӀалгӀай хьехархой институте дӀачуденна хиннад цо. Физика-математика лостам болаш дар цо хержа́ дешар. 1968 шера 20 сентябре кепа теха арадаьнна хиннад института «Хьехархой кийчбар» («За педагогические кадры») яха газет. Цун хьалхарча оагӀон тӀа кепатеха хиннад, Ленински стипенди хьожадаь студенташ даькъала бувцаш даьча йоазонна. Цу тӀа аьннадар:

Институте кхаьчад амар: «№ 371 йолча 1960 ш. 31 мартерча «Лакхарча дешар дешача нахаи аспиранташтеи тергдолаш, В. И. Ленина цӀерагӀа дола стипенди хьожадара СССР Министрий Совета соцамга хьежжа» амар ду: В. И. Ленина цӀерагӀа стипенди лулда хьехархой институтий укх студенташта. Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институт 1. А. С. Шайгородскена – ин. мотт, IV курс, «В» гр. 2. И. А. Танкиевна – физмат, IV курс, «А» гр. РСФСР сердалон министр А. Данилов». Оаха дега тӀара даькъаладувц шо, хьамсара новкъостий, дунен тӀа эггара хьалхара социалистически паччахьалкхе хьаяь волча В. И. Ленина 100 шу дизарга «Ленина стипендиант» яха сийлен цӀи яларца. Ректорат ВЛКСМ комитет Партком Студпрофком.

ИсмаӀала йоах:

ЗӀамига волча хана денз, хӀаман хьисаб дарца (арифметика) дувзаденна Ӏилмаш дукха дезаш вар со, цудухьа дика деша а аьттув боалар. ХӀаьта тхона денна стипенди цу заман чухьа, ший боарамга диллача, эггара дикагӀволча инженера алапега кхоачаш дар.

Университет яккхачул тӀехьагӀа

Институт чакхъяккхарца Аюпа ИсмаӀала ше дӀахьожавайт Шаьла шахьаре. Цигарча № 1 йолча юкъерча школе болх беш хул из шин шера (1970—1972), хӀаьта цига къахьийгачул тӀехьагӀа, из хьех ше дийшача факультете ассистента болх бе. Лакхара дешар дешача наха хьехаш хиларах кхоачам ца беш, балха говзал кхы а лакхъе ловш ГӀозлой паччахьалкхен университета (Баку) аспирант хул гӀалгӀачох. ДӀахо цох ву воккхагӀвола хьехархо, цул тӀехьагӀа доцент (1980), юххера Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета лакхарча математикан кафедран кулгалхо. Бакъда из шеддар хилар, цо 1978 шера геттара лоархӀаме Ӏилман болх язбаьчул тӀехьагӀа. ГӀалгӀай меттала нийса дӀаала хала дале а, цун керттера маӀан чулоацаш таржам дича, «МугӀарера дифференциальни уровненеш дагаръеча системай мехкаца дувзаденна цхьацца дешаш тахкар» яхаш бар цун Ӏилман болх. Толамца язбе а, из дика дӀабовзийта а, Ӏилманхошка, къоабалбаь, тӀаэцийта а низ кхоач ТӀонкийнаькъанчун. ГӀалгӀай математикашта юкъе хьалхара Ӏилмай кандидат хул ИсмаӀалах. Цо хьегаш дола къа ца зувш дисацар, 1984 шера вуза хьакимаша цунна тӀадулл дикка чоалхане декхар — лакхарча математикан керда кафедра хьаяр. Ӏилман болх ца буташ, дӀахо а цунца дувзаденна кердадараш гучадоахаш, хьавоагӀар математик. Цо яздаьча Ӏилман балхех (уж 95 дӀакхоач) пайда боалар дуккхача хьехархошта, студенташта. Царна юкъе да дешара-методически наькъаш довзийта книжкаш, Ӏилман статьяш, цхьаяраш кепа теха я доазол арахьа. Масала, цо яздаьд «Дифференциальни уравненеш», «Математикан анализ», «Та́кай йола а та́кай йоаца а физикан уровненеш», «Хила тарлучун теории математикан статистикеи» яха а кхыдола а балхаш. ИсмаӀалах лакхерча математикан кафедран профессор ву (28.01. 1998).

Нохч-ГӀалгӀай Республика екъаеннача хана, ше ваьхача Шолжа-ГӀалий тӀа лекцеш ешаш дикка ха яьккхачул тӀехьагӀа, из болх бе вода Москверча вахара Ӏалашонца ювзаеннача Россе университете. Цига цунна бенна хиннаб къахьегамцеи, балха оттарцеи, говзал лакхъярцеи ювзаеннача факультета кулгалхочун (декана) болх. Из болх цо 2002-ча шерага кхаччалца бу. Цу хана ву цох Россе Экологе Акадаме доакъашхо-корреспондент. ХӀанз а вицваьвац ший гулакх кӀоарггачара ховш вола Аюпа ИсмаӀал, цун сурт +хьалтеха доалл цу университета баьрче, дикагӀволча лектора сурт санна.

Министр волаш

2002-ча шера Заьзганаькъан Мурада, ше президенталла хержача, ТӀонкийнаькъан ИсмаӀал цӀавех, ГӀалгӀай Республикан дешара министра гӀулакха тӀа хьожаву. Ӏарчакханаькъан Сале цо министралла вагӀаш даьчох йоах:

Цу хана къаьстта дика гучайоал цун кулгалахочун белгалонаш, нахаца болх бе, уж шийна тӀехьабаха а царца тарвала а хар. Дешарца ювзаеннача моттигий кулгалхошкара, министерствон болхлошкара шоай декхараш цар ма хулла дикагӀа кхоачашдар хьадех цо. ДикагӀа къахьегараш белгалбоахаш санна, болх талмаста (ладара) берех бехк боаккхар, хьалхашка латтача декхарех уж лоархӀабой хьожар, бокъонош телхаеш моттигаш хургйоацар де хьожар. Къаьстта а цо теркам тӀабохийташ хинна дешаш дар, дешара кулгал деш бола нах, школашта керте латтараш, хьехархой дика кийчбаь а шоай болх ховш а хилийтар. Уж лерттӀа кийчбара, говзал кӀоаргьяра эша хьалаш кхолла гӀертар.

Эггара хьалхарчарех цо даьр дар ГӀалгӀай Республикан дешарца бувзабеннача болхлой говзал лакхъяра института болх тоабар. Укхаза хьаю хьехархошта компьютер Ӏомаергйола класс. Чакхйоах говзал лакхъяра курсаш, хӀаьта математика хьехархошта хьалхашка цо ше лекцеш ешаш а нийслора. Цо кулгал деча министерствос дикка тоабу дешара эша гӀирсаш Ӏалашдара, берашка дикагӀа дешийтара тӀаберзабаь болх, из дика гуш хулар олимпиадашка, яхьашка, фестивалашка дешархоша гойташ долча лакхарча толамашка гӀолла. Ше а ший новкъостий а оарцагӀбоах цо, чӀоагӀа эшаш а хиланза яргйоацаш а йола «Дешар» яха халкъа проект ма хулла йиззагӀа кхоачашъяра. Из волаш массайолча школе интернет чуюлл. Лакхе хьоахаяь проект дика кхоачашъеш хиларах, СИТЕРРА яхача массехк компане ИсмаӀала лу «Дешар» яха халкъа проект кхоачашъеча дакъа юкъедахьарах" яха мейдилг. ЮФО чубоагӀача дешара министрех из цаӀ мара вацар «Россе 2005-ча шера хьехархо» яхача яхьан жюрена юкъе. Цо хьалхале лелаеш, Наьсарерча № 10 йолча юкъерча школе хьайир хала лелача, кхыдола цамагараш долча берашта йола лаьрххӀа класс, лергса дика доацача берашта йола Сипсой-ГӀалий тӀара школа-интернат.

Даим хьехархой оагӀув хьаллоацаш вар из. Эггара хьалха цу заман чухьа елар дикагӀболча хьехархошта 100 000 сом гранташ, уж 49 саг вар. Арадувлар «ГӀалгӀайчен дешар» яха газет. Олимпиадашка, фестивалашка, яхьашка котбаьннарашта мах бола совгӀаташ, ахчан премеш телар.

Аюпа ИсмаӀал ва ИГО (эрс: Ингушское гениологическое общество — гӀалгӀай гениологе юкъарло) яхача ГӀалгӀай Республикан юкъарча организаце доакъашхо. Цун керте латт МагӀалбика шахьар Инаркъера хьехархо Кхоартой А. А. ХӀаьта 2006 шера из хьаеш вӀашагӀкхийттабар, Кхоартойчули ТӀонкийнаькъанчули совгӀа, математик вола Малсаганаькъан Уматгире Ахьмад, Гаьгий Ахьмада Къурайш, Бохтаранаькъан Хьасана Руслан.

2007 шера министра болх бут цо, Халкъа Гуллама каь харжар бахьан долаш.

Халкъа Гуллама каь волаш

Халкъа Гулламе цо кулгалду дешарахи, Ӏилмахи, культурахи йолча комитетá. Депутаташа цунна язъяьча характеристиканна юкъе да укх тайпара дешаш: «ГӀалгӀай Республикан Халкъа Гуллама дешарах, Ӏилмах, культурах йолча комитетá керте латташ, И. Танкиев хьалхарча деношка денз дӀаволалу дешарца дувзаденнача дешаех дола законаш кхолла. Комитета депутатий болх кхоллама тӀаберзабе вӀаштӀехьадоал цун, дешарца дувзаденнача законий лоархӀаме проекташ тӀаэца кийчъеш. Парламенташта юкъера бувзамаш оттадеча даькъе а хьинаре къахьег цо. ТӀеххьара цу лостамагӀа дола вӀашагӀкхетар хилар 2009 шера Абхазе, президент Ю-Б. Евкуров хьалха волаш, цига бахача наха юкъе вар из…». 2009 шера, Парламентагара хержа, цо дакъа лаьцар ГӀалгӀай мехка халкъий съезде.

2010-ча шера ГӀалгӀай паччахьалкхен университета профессор хул ТӀонкийнаькъанчох. ГӀалгӀа каьлла ваьгӀар 2011-ча шерага кхаччалца. Цу юкъа РФ президента амарах цунна лу Ӏилман а хьехархочун а балха тӀа доккхий толамаш дахарах «Российски Федераце лакхарча школан дукха дика хӀама карагӀдийна болхло» яха цӀи (2011).

2012 шера денз, параз кхачашдеш Макка хьажол а ду. 2017 шера денз математикан анализа кафедран кулгалхо волаш, хьавоагӀ Ӏилманхо.

Духхьал цхьан балхах лаьтта Ӏац сага вахар. Далла Ӏамал е, дезала эшачунга хьажа везаш хул. Уж шедар де а кхоаву хьинар дола вай мехкахо. 2012 шера параз кхоачашдеш, Хьажий-ЦӀа ваха хиннав из.

Дезал

Шозза саг йоалаяь ва. Хьалхарча сесага даь кхо воӀи йоӀи да цун. Уж кхийнаб, берригаш лакхара дешар дийша ба. ШоллагӀа сесаг я Хамхой Абукара Анжела. Цо даь кӀаьнк-йиӀиг да ТӀонкийнаькъанчун: 2008—2009 шерара Ӏумари Асияти (Магасе дешаш ба).

Нийсденнар

Цкъа телехьежархой хаттарашта жоп луш вар дешара министр. Телефон техача цхьан хьехархочо хаьттар:
— Юрта бахача хьехархоша газах, хих, токах ахча тела дезий?
— Дезац, юртарбараш цу гӀулакха мукъабалийтаб. Цул совгӀа, вай еррига республика а я юртара моттиг санна лархӀа езаш, — аьлар Аюпа ИсмаӀала. Цу деша чӀоагӀа 
раьза хиннабар хьехархой. 

Математика цӀенхашта Ӏилма дале а, хӀаьта а бегаш дукха безаш а уж бе ховш а саг ва ИсмаӀал. 2002-ча шера 25 декабре Буро тӀа хӀирий министрага цо аьнна дешаш наза дицденнадац. Шин республикан министерствоша дӀа-юха леладергдолча гӀулакхашта кӀалха кулгаш яздаьчул тӀехьагӀа, А. А. Ливитскаяйга 
аьлар Аюпа ИсмаӀала: Шун министр иштта хоза саг йолга хайнадаларе, со моццагӀе хьежа хургвар шоана гаргавá.

СовгӀаташи грамоташи

СовгӀаташ:

• 2-ча даржа «Даймехка хьалха карагӀдаьннарех» яха мейдилг. 2004-ча шера октябрь 11-ча ден РФ мехкдаь амарца.
• «Ерригача Россен нах дӀаязбара дӀахьош карагӀдаьннарех», Москва, 13.01.2004.
• «Россе федераце лакхерча школан дукха дика хӀама карагӀдаьнна болхло», Москва. 2011-ча шера март 18-ча ден РФ мехкдаь амарца.
• «ГӀалгӀай республика вӀашагӀъелла 25 шу» яха юбилея мейдилг. 2017-ча шера июль 3-ча ден ГӀалгӀай мехка мехкдаь № 67 долча амарца (Магас, 2017).
• «Профессионализм бахьан долаш» яха ордени дошо мейдилги
• «2003 шера министр» яха цӀи

Сийлен грамоташ:

• РФ федеральнича гуллама совета грамота, № 3-8 сп, 20.02.2009, Москва.
• РФ дешареи Ӏилмани министерства грамота, № 1279, 18.09.2007 г. Москва.
• ГӀалгӀай Республикан мехкдаь грамота, 19.03.2009 амарца, Магас.
• Нохчий Республикан парламента № 317 йола амар, 09.11.2011 г. Шолжа-ГӀала.
• ГӀалгӀай Республикан Халкъа Гуллама, 2014-ча шера № 77 йола амар, Магас.

Ӏилман балхаш

ТӀонкийнаькъан ИсмаӀала язбаь, кепатеха ба 95-нел совгӀа Ӏилмани дешара-методическии болх. Царна юкъе монографии, кхо Ӏаморга пособии (РФ МО УМО гриф йолаш) да. ТӀехьагӀа арадийна балхаш арахьарча зарбанченашка а, РФ ВАК Ӏилман гулламашка а кепаетташ арадувл.

Цхьайола публикацеш

1. ТӀонкийнаькъан Аюпа ИсмаӀал, цхьалха дифференциальни уравненеш. Ӏаморг (РФ МО УМО могадаь да, РФ вузашта лаьрхӀа), 1997 шу, Москва.
2. Исроапаланаькъан В. С. (Исраилов С. В.), ТӀонкийнаькъан А.И., Аьданаькъан Х.Ж (Ж. Х. Эдиева). Уравнений сингулярноста юкъара тӀадамаш кӀезигдалар нийслу моттигаш. РАН КНИИ балхаш № 7, Шолжа-ГӀала, 2014.
3. ТӀонкийнаькъан А.И., Исроапаланаькъан В. С. (Исраилов С. В.). Такай доаца доазона йистера бехкамаш дола Валле-Пуссена сингулярни задача. «Мехкадаьтта доаккхеи мехкадаьтта-газеи механика» яхача вузашта юкъера Ӏилман балхай гулламе. Шолжа-ГӀала, 1983 шу.
4. Ӏалларой С.Б. (Алероев Б. С.), ТӀонкийнаькъан А. И. Предельни хьалашта лаьрхӀа йолча магистральни мехкадаьттакхухьача турбай переходнича хила тарлуш хилара такай доакъой математикан моделаш. ЧР АН Вестник № 4(21) Шолжа-ГӀала, 2013 шу.
5. Ӏалларой С.Б. (Алероев Б. С.), ТӀонкийнаькъан А. И. Моттигера йоаца доазона йистера задачаши, математикан биологени, информатикани, физикани гаргара проблемаш. 2-гӀа халкъашта юкъера конференци. 2001, Чантар.

ТӀатовжамаш

Арчаков C. «Дешар – хьаькъала лард» // Сердало : газет. — 2019. — аьтинга 8 дийнахьа (№ 82—83). [1] [2]