Чулоацамага гӀó

Пакистан

ТӀатовжамаш тоадар
Википеди материал
Бусалба Республика Пакистан
урду اسلامی جمہوریہ پاکِستان
ингал: Islamic Republic of Pakistan
Байракх Герб
Байракх Герб
Девиз: «Iman, Ittehad, Nazm (Иман, ЦхьоагӀо, Низам)»
Гимн: «Qaumi Tarana»
Кортамукъале яьккха таьрахь

Маьцхали 15 1947 шу

(Великобританех)
Паччахьалкхен мотт урдуи ингалсийи
НанагӀала Исламабад
ЙоккхийгӀа йола пхьеш Карачи, Лахор, Фейсалабад
Кулгалдара кеп федерацен ийна республика
Президент Ариф Алви
Премьер-министр Имран Хан
Паччахьалкхен ди сунний ислам
Лаьтта
 • Деррига 803 940 км² (34-гӀа я Дунен тӀа)
 км²
Бахархой
 • Дукхал ↗207 774 520[1] саг
 • Бахархой дӀаязбар (2017)  саг
 • Бахархой айххал 258,45 саг/км²
ВВП
 • Еррига (2016) 984,205 млрд[2] долл. (26-гӀа)
 • Цхьан сагá 5084[2] долл.
ВВП (ППС)
 • Еррига  долл.
 • Цхьан сагá  долл.
ВВП (номинал)
 • Еррига  долл.
 • Цхьан сагá  долл.
ИЧР (2018) ↗ 0,562[3] (юкъера; 150-гӀа моттиг)
Валюта пакистаний рупи (PKR, код 586)
Интернет-домен .pk
Код ISO PK
Код МОК PAK
Телефоний код +92
Сахьата оаса +5[4]
Машений лелам аьрдехьа[d][5]
Викилармий логотип Медиафайлаш Викиларма чу

Пакиста́н (я) (урду پاکِستان [paːkɪˈst̪aːn] — «цӀеначара лаьтта», ингал: Pakistan [ˈpækɪstæn] е [pɑːkiˈstɑːn]), бӀарчча цӀи — Бусалба Респу́блика Пакиста́н (урду اسلامی جمہوریہ پاکِستان Ислами́ Джумхури́йе Пакиста́н, ингал: Islamic Republic of Pakistan) — ЗӀилбухерча Азера паччахьалкхе. Хьахиннай 1947 шера Британий ХӀиндехье йийкъачул тӀехьагӀа[6].

ЗӀилбухехьа Ӏарбий форд ба. Лаьттацара гӀай: ХӀиндехье — 2912 км (малхбоалехьа), Афганистан — 2430 км (гӀинбухе-малхбузехьа), ХӀиран — 909 км (зӀилбухе-малхбузехьа), Ченкехье — 523 км (гӀинбухе-малхбоалехьа). Бахархой дукхалага хьежача ший 218 066 558 сагаца Пакистан пхелагӀча моттиге латт дунен тӀа[7]. 2020-гӀча шера дагарбеш нах дӀаяьзбаьчох эггара дукхагӀа бусулба нах бахача мехкашта юкъе шоллагӀа латт — 178 млн саг (Индонезена тӀехьа — 205 млн). Цхьанкхийттача къамий организацени, Къамий содружествани, Дунен таьрга организацени, Шанхаян цхьана болх бара организацени доакъашхо я Пакистан, иштта «Тоаба 77» яхача дегӀайоагӀача мехкай тоабá юкъейода.

Этимологи

[тоаде | тоаде чура]

«Пакистан» яхача деша овлага дуллаш маӀан хьадаьккхача, «цӀеначара лаьтта» аьнна хьадоал из фарси, урду яхача меттала (pāk «цӀена» яхача дешах[8]). Стан (ستان) яха суффикс «моттиг» аьнна маӀан дола фарсий дош да, иштта цун гарга да санскрита sthāna (स्थान) яха дош а да[9].

Мехка цӀи дагаехар кортамукъале яккха гӀерташ хьинаре къехьегаш хинна Рахмат Али ва 1936 шера. Ший «ХӀанз е цӀаккха»[10] яхача брошюра чу кепатеха хиннай цо мехка цӀи («ПАКСТАНЕ ваха ткъаь итт миллион бусалба вош»). «ПАКСТАН» яхар («и» алап доацаш) акроним я — Британий ХӀиндехьен пхин гӀинбухерча регионий цӀерий алапех: «П» — Пенжаб, «А» — Афган (пуштунаш), «К» — Кашмир, «С» — Синд, хӀаьта «тан» Белуджистанах я[11][12][13][14]). «i» алап хьааларгахьа аттагӀа хургдолаш тӀехьагӀа юкъедаьккхад[15].

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

Шира зама

[тоаде | тоаде чура]
Мохенджо-Даро цӀувна статуетка
Дворянеш гувлабенна Султана Махмуда Газневи коара сурт
сикхий доал хиннача ханара мимараш дохадаь дола Бадшахи маьждиг

III—II в.з. хилалехьа эзаршерашка Пакистана лаьттан тӀа адамлен тархьаргахьа эггара къаьнагӀарча цивилизацен — Хараппой цивилизацен юкъарче хиннай. В.з. хилалеха II эзаршерá Пакистан аренаш тӀа ареш баха хайшаб. Македонера Александра малхбузерча хӀиндий аьлашта духьала (масала, Таксила аьлá) вахар бахьан долаш цу регионашка эллинизма культара чуйоалл. Низ бола Кушанера паччахьалкхе хьахул — буддизм дӀай-хьай яларан хьалхара кхуврч (очаг).

Вай заман VIII бӀаьшера мехка территорен тӀа гӀолла территорен тӀа ислам даржа долалу. Юкъарча бӀаьшерашка йоккхий бусулба паччахьалкхенаш хьахул (Газневидаши Гуридаши хьалха а болаш). XIII бӀаьшера Моалой импере лоаттама юкъе дода хӀанзарча Пакистана лаьтташ, тӀаккха из вӀашагӀъяьккхачул тӀехьагӀа юкъе дода Тимуридий паччахьалкхен (из а цхьа ха яьлча кагегӀча паччахьалкхенаех екъалу). Тимуридий династен цхьан доакъошхочо XVI бӀаьшерá Сийлахь боккхийча Моголий импери йиллай. Импери йихачул тӀехьагӀа XVIII бӀаьшера Синдеи, Белуджистанеи, Пенджабеи сикхий национализм айлу.

Колонезацен зама

[тоаде | тоаде чура]

XIX бӀаьшера хӀанзарча Пакистана аре ингалсий эскараша хьаяьккхарца Британий ХӀиндийчен юкъедехьад.

Пакистана сина лоархӀаме хьалххе хиннав цу хана Мухьаммад Икбала (оазархо, Бусулба Лигай да). 1930 шера цо дувца оттадаь хиннад Пенджаби, Синди, ГӀинбухе-малхбузехьара гӀайнацара провинции,Белуджистани чу а йодаш кортамукъа бусулба паччахьалкхе кхоллар. Массанена юкъара хургйола цӀи аьннар 1933 шера Кембридже дега вагӀа бусулба студент Чаудхури Рахмат Али ва (Хьажа этимологега). 24 марта 1940 шера мутт-хьал 24 дийнахьа Лахоре тархьаран Лахорий резолюци тӀаийцай. Цо кортамукъача паччахьалкхен чу бусулба юкъарло хиларан принципаш дӀачӀоагӀъяьй.

ХӀанзара ха

[тоаде | тоаде чура]

1947 шера Британский ХӀиндийче екъача хана бусулба лигай[16] болх бахьан долаш дукхагӀа бусулба нах баха гӀинбухера-малхбоалераи гӀинбухера-малхбузераи Индостана шахьараш юкъе а йодаш Пакистан паччахьалкхе йиллай. Пакистана хьалхара генерал-губернатор Джинна хиннав, хьалхара мехка премьер-министр — Лиакат Али Хан. 1958 шера мехка хьалхара тӀемаца Ӏаьдал хувцар хиларца, деррига доал генерал Мухьаммад Айюб Хáнага кхаьчад.

1965, 1971 шерашка Пакистана тӀемаш даьд ХӀиндичеца. 1971 шера Малхбоалерча Пакистанах кортамукъа Бангладеш яха паччахьалкхе хул. 1977 шера Пакистане шоллагӀа тӀеман гӀовттам хул. Цу юкъагӀа Хетта Америка Штатийи, лоалах уллача Афганистане паччахьалкхен духьала тӀом беча моджахедайи оагӀув лоац Пакистана. Моджахедай Ӏомалу лагеряш Пакистане йоахкар. Зия-уль-Хак мехка-да вийначул тӀехьагӀа (1988 шера маьцхали 17 дийнахьа авиацен катострофе) урхал сената тхьамада Гулам Исхак Хана тӀаэца.

Мехка-даь болх лелабеча Гулам Исхак Хана парламента керда хоржамаш оттадад. Цига дукхагӀа мел йола кхаж тесса коттаяьннай Пакистана халкъа парти. Мехка премьер Беназир Бхутто хилар. Кердача Ӏаьдало демократикай бокъонаши кортамукъаленаши меттаоттаяьй, иштта чрезвычайни хьал дӀадаьккхад. Бакъда мехкара хьал дӀахо а талхаш хиннад, Синде къовсамаш хулаш хиннад. 1990 шера Бхутто Ӏаьдал отставке дахийттад.

Хоржамаш хинначул тӀехьагӀа керда мехка-да Наваз Шариф хержав.

1990 шерашка Абдул Кадыр Хан хьалха а волаш ядерни программа дегӀайоалаяр йолаяьй, из бахьан Хеттача Америка Штаташа Пакистана духьала санкцеш увттаяй. 1999 шера цхьаькхазза а тӀемаца Ӏаьдал хийцад. Урхал генерал Первез Мушаррафага кхаьчад.

2000-гӀа шерашка денз Пакистана гӀинбухен-малхбузера регион Вазиристан Талибан яхача болама керттера чӀоагӀале хул. 2004 шера ма дарра доал талибаша хьадаьккхад

2001 шера михий 11 дийнахьа Пакистана официале талибай оагӀув лацар соца а даь Хетта Америка Штаташа талибашта духьале яран оагӀув лаьцаб.

2008 шера Пакистане бахархошта юкъера юкъара хоржамаш дӀадехьад Беназир Бхутто éр бахьан долаш кӀеззига гаьна даьха дале а. Кхаж дукхагӀа Пакистана халкъа партена тассарца цо толам баьккхаб, тӀаккха Пакистана бусулба лигаца альянс яьй. 2008 шера маьцхали 18 дийнахьа Первез Мушарраф мехка-даь поста тӀара дӀаваьннав импичмента кхерам болаш. Из дӀаваьнначул тӀехьагӀа хиннача хоржамашка Пакистана халкъа партен кандидат Асиф Али Зардари котта а ваьннав Пакистана мехка-да хьахиннав.

2009 шера этинга беттá долча дараша хьаяьхачох[17] Афганистанаца гӀай додача лаьттаех Пакистана Ӏаьдала доал дӀадаьннад. 2009 шера села 7 дийнахьа Пакистана премьер-министр Юсуф Реза Гилани хьакхайкадаьд ше терористаш халакбе амар денналга. Авиаци, танкаш, йоккхий топаш а юкъехьош Сват гома администрацен юкъарче —Мингора пхьа хьайоаккхаш болхаш доладаьд.

2011 шера бекарга бетта 28 дийнахьа Ангар-Ада пхьан юхе гӀайнацара конфликт хиннай Афганистанаи Пакистанаи юкъе. Афганистана 12 салтеи Пакистана цхьа салтеи вийнав латарá. Кхаь Пакистана пограничникаи бархӀа маьршача вахархочоаи човнаш яьй[18].

Бахархой

[тоаде | тоаде чура]
Пакистана демографен график
Пакистана айхе

Пакистан эггара дукхагӀа нах бахача мехкаех я (207 774 520 вахархо[7], дунен тӀа 6-гӀа моттиг — 2017 шерара хьисап деш нах дӀаязбарах).

ДукхагӀа мел бола бахархой Инд-хин атагӀа ба. Пакистана йоккхагӀа йола пхьанаш мехка малхбоалехьа йоахк (Карачи, Лахор, Равалпинди иштта дӀахо). Пхьанашкара бахархой — 36,38 % (2017 шерá[7]).

Къамай лоаттам: пенджабхой — 44,7 %, пуштунаш — 15,4 %, синдхаш — 14,1 %, сарьяки — 8,4 %, мухаджираш — 7,6 %, белуджи — 3,6 % и др. (6,3 %).

Калаши

Бахархой 50 % дийша ба (маӀача наьха 63 %, кхалнаьха 37 %, 2005 шера оценка).

Метташ

[тоаде | тоаде чура]

Пакистана конституце 251-гӀа статьяс хьаяхачох мехка къаман мотт урду ба[19] иштта ла́шкари аьнна цӀихеза а болаш. Бакъда официале гӀулакхашка ингалсий мотт лелабар могаду, нагахьа санна къаман меттах хувца из яхаш амар хинна деце[19]. Пакистана провинцешка иштта баьржа ба панджаби, синдхи, белуджий, пушту.

Пакистана берригача бахархоех къамашта юкъера наьна метта процент:

Номер Мотт 1998 дӀаязбарах[20] 1986 дӀаязбарах 1965 дӀаязбарах 1953 дӀаязбарах
1 Панджаби 44,15 % -- -- --
2 Пушту 15,42 % 14,15 % 12,47 % 10,16 %
3 Синдхи 14,1 % 9,54 % -- --
4 Сирайки 10,53 % 9,54 % -- --
5 Урду 7,57 % -- -- --
6 Белуджий 3,57 % 3,02 % 2,49 % 3,04 %
7 Кхыдола метташ 4,66 % -- -- --

Ди

[тоаде | тоаде чура]
Бадшахи маьждиг

Пакистан бусулба наьха дукхалга хьежача шоллагӀа латт дунен тӀа (Индонези яьлча)[21] бусулбаш-сунниташка хьежача а шоллагӀа йоагӀ[22]. Бахархой 96 % бусулба ба: 91 % — сунниташ, 5 % — шииташ.

Пакистана паччахьалкхен ди сунний ислам ба.

Динош:

Укх дунен чу ахмадиех бусалба нах ца лоархӀаш паччахьалкхе яц Пакистан мара, хӀана аьлча Мухьаммад Пайхамарах (Даьлера салот-салам хилда цунна) тӀеххьара пайхамари элчаи лархӀац цар[24]. Пакистане яхаш йола ахмадие юкъарло дунен чу эггара йоккхагӀа я.

ЙоккхагӀйола пхьанаш

[тоаде | тоаде чура]
Крупнейшие города Пакистана по населению (2010)[25]
N Пхьа Моттиг Бахархой N Пхьа Моттиг Бахархой
1 Карачи Синд 13 205 339 11 Саргодха Пенджаб 600 501
2 Лахор Пенджаб 7 129 609 12 Бахавалпур Пенджаб 543 929
3 Фейсалабад Пенджаб 2 880 675 13 Сиалкот Пенджаб 510 863
4 Равалпинди Пенджаб 1 991 656 14 Суккур Синд 493 438
5 Мултан Пенджаб 1 606 481 15 Ларкана Синд 456 544
6 Хайдарабад Синд 1 578 367 16 Шекхупура Пенджаб 426 980
7 Гуджранвала Пенджаб 1 569 090 17 Джанг Пенджаб 372 645
8 Пешавар Хайбер-Пахтунхва 1 439 205 18 Рахимъяр-Хан Пенджаб 353 112
9 Кветта Белуджистан 896 090 19 Мардан Хайбер-Пахтунхва 352 135
10 Исламабад нанагӀала 689 249 20 Гуджрат Пенджаб 336 727

ЙоккхагӀа йола пхьанаш яда моттигаш

[тоаде | тоаде чура]
Пакистан яхача меттигага хӀанз а долаш дац позиционни карт.

Администрацен екъар

[тоаде | тоаде чура]

Провинцеш

[тоаде | тоаде чура]
№ Регион Административни юкъарче Статус Аре[26],
км² 		Баха нах[27][28],
чел. (2011) 		Айхе,
саг/км²
1 Белуджистан Кветта провинци 347 190 13 162 222 37,91
2 Хайбер-Пахтунхва Пешавар провинци 74 521 26 896 829 360,93
3 Пенджаб Лахор провинци 205 344 91 379 615 445,01
4 Синд Карачи провинци 140 914 55 245 497 392,05
5 Федерале нанагӀалан территори Исламабад федерале территори 906 1 151 868 1269,98
6 Федерале доал ду тайпан территореш Пешавар федерале территори 27 220 4 452 913 163,60
7 Азад Кашмир Музаффарабад Пакистаний Кашмира территори 11 639 3 631 224 311,99
8 Гилгит-Балтистан Гилгит Пакистаний Кашмира территори 72 520 1 155 755 15,94
Еррига 880 2541) 197 075 923 223,89
1) Юкъарча арен юкъе ХӀиндийчен союза территореш юкъе йода Джаммуи Кашмири Ладакхи, вай хана Пакистана кара йола (ХӀиндийче Пакистанаца къувса территори).

Гомаш

[тоаде | тоаде чура]
Провинци Гомай дукхал
Белуджистан 30
Хайбер-Пахтунхва 25
Пенджаб 36
Синд 23
НанагӀала аре 1
Тукхамай аре 7 агентствои 6 гӀайна тӀара ареи
Азад Кашмир 10
Гилгит-Балтистан 7
Пакистан 132 гом, 7 агентство, 6 гӀайна тӀара аре

Литература

[тоаде | тоаде чура]
  • Белокреницкий В. Я., Москаленко В. Н. История Пакистана. ХХ век. — Москва : Крафт+, 2008. — ISBN 978-5-93675-137-0.
  • Белокреницкий В. Я. Пакистан. Особенности и проблемы урбанизации. — М. — 1982
  • Ганковский Ю. В. Народы Пакистана (основные этапы этнической истории). — М. — 1964
  • Густерин П. Тайны семейства Бхутто // Азия и Африка сегодня. 2008, № 5.
  • Каменев С. Н. Пакистан. Государственные финансы и экономическое развитие. — М. — 1982
  • Плешов О. В. Ислам и политическая культура в Пакистане. М. — 2005

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ [1] (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
  2. ↑ 2,0 2,1 Report for Selected Countries and Subjects
  3. ↑ Human Development Indices and Indicators (ингл.). Программа развития ООН (2018). — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 14.09.2018.
  4. ↑ Daylight saving time dates for Pakistan – Islamabad between 2010 and 2019
  5. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  6. ↑ История Пакистана, 2008, оа. 5.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 CENSUS. CENSUS - 2017 PAKISTAN (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар) (2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 7.09.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.08.2017. Архиве диллад 2017 шера маьцхали 29 дийнахьа.
  8. ↑ Raverty, Henry George. A Dictionary of Pashto.
  9. ↑ Monier-Williams Sanskrit Dictionary (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар) (1872). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 28.04.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 21.06.2015.
  10. ↑ Choudhary Rahmat Ali. Now or never: Are we to live or perish for ever?. Columbia University (28 наджгоанцхой 1933). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 4.12.2007.
  11. ↑ Поспелов, 2002, оа. 319.
  12. ↑ Choudhary Rahmat Ali. Now or Never. Are we to live or perish forever?. — 1933. — наджгоанцхой 28 дийнахьа.
  13. ↑ Ло:Нп3. Indian Muslims and partition of India. — Atlantic Publishers & Dist, 1995. — С. 177. — ISBN 978-81-7156-374-6.. — «These sentiments were presented on behalf of our thirty million Muslim brethren who live in Pakistan, by which we mean the five northern units of India, viz. Punjab, North-West Frontier Province, Kashmir, Sind and Baluchistan (Pakistan--land of the pure--was later adopted as the name of the new Muslim state, and spelled as Pakistan).».
  14. ↑ Rahmat Ali. Rahmat Ali ::Now or Never. The Pakistan National Movement. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 14.04.2011. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 19.04.2011. Архиве диллад 2011 шера бекарга 19 дийнахьа.
  15. ↑ Roderic H. Davidson. Where is the Middle East? (ингл.) // Foreign Affairs : magazine. — 1960. — Vol. 38, no. 4. — P. 665—675. — DOI:10.2307/20029452. — Ло:JSTOR.
  16. ↑ История Пакистана, 2008, оа. 63.
  17. ↑ Пакистан//Военное зарубежное обозрение, № 6 2009
  18. ↑ Pak-Afghan relations: Border clash mars peace overtures (28 бекарга 2011).
  19. ↑ 19,0 19,1 [http://www.pakistani.org/pakistan/constitution/part12.ch4.html The Constitution of Pakistan: Part XII: Miscellaneous Chapter 4: General].
  20. ↑ Перепись населения (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.06.2012. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 12.09.2011. Архиве диллад 2011 шера тов 12 дийнахьа.
  21. ↑ Muslim Population — Statistics About the Muslim Population of the World Архиве диллад 2018 шера оагӀой 26 дийнахьа.
  22. ↑ PakistanPaedia — Religions in Pakistan
  23. ↑ Перепись населения Пакистана 1998 года
  24. ↑ Хан, Навида. "Нарушение прав государством: Служение духовной дилемме через торговую марку, «Сараи Ридер», 2005 год: законодательные акты, стр. 184.. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.06.2011. Архиве диллад 2011 шера аьтинга 26 дийнахьа.
  25. ↑ Pakistan: largest cities and towns and statistics of their population (ингл.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). World Gazetteer. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 11.01.2011. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 21.08.2011. Архиве диллад 2013 шера ардара 17 дийнахьа.
  26. ↑ Information of Pakistan (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.07.2012. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 27.03.2012.
  27. ↑ census-preliminary pakistan population
  28. ↑ City Population — Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]
Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=Пакистан&oldid=64113»