Янданаькъан Хамарзий Жамалда

Янданаькъан Хамарзий Жамалда
Янданаькъан Хамарзий Жамалда
	Янднаькъан Хамарзий Джамалда
Ваь таьрахь	15 ардара 1916
Ваь моттиг	Балте, Тийрка область, Россе импери
Кхелха таьрахь	1979
БӀорахол	СССР
Леладу гӀулакх	оазархо
Кхолламий мотт	гӀалгӀай
СовгӀаташ

Я́ндана́ькъан Ха́марзий Жама́лда (эрс: Яндиев Джемалдин Хамурзаевич; 15.10.1916 — 1979) — гӀалгӀай оазархо. ГӀалгӀай Мехка эггара хьалхара оазархо лоархӀаш ва.

Биографи

Янданаькъан Жамалда ваьв 1916 шера Ардара 15 дийнахьа, ГӀалме шахьара Балте яхача юрта. Диъ шу даьнна хиннав Жамалда нана кхелхача хана. Даь-нанас кхеваьв из. КӀаьнка литературцара безам сомабаьккхар даь-нана я. 1925 шера шоай юртара ишкол дийша йистейоаккх цо.

1929 шера Буро тӀа Индустриальни политехникуме деша вод из, 1936 шера тепломеханика говзал йола диплом хьаийцад Жамалдас. Цу шера «Ленина никъ» (Ленинский путь) оалача газете балха вода. 1934—1937 шерашка Горький цӀерагӀа йола Литературни институте дешаш хул из.

1936 шера ОагӀой 20 дийнахьа «Ленина наькъа» корреспондент волаш болх бу Жамалдас.

1938—1944 шерашка Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой союзе кулгалхо хул из.

1944 шера Саькура 23 дийнахьа дерригача къамаца мехках ваьккхача, моцала кӀалвусаргвоацаш тайп-тайпара балхаш леладу Жамалдас. Цига даьккхача кхойтта шерá байташ язъяра болх дукха лелабаьбац.

Жамалдий байтий хьалхара ши гуллам гӀалгӀай а эрсий а метта арабаьннаб 1941—1943 шерашка, кхоалагӀдар — «Наьна лоамаш» — 1959 шера.

Янданаькъан Жамалда оазарле дунен тӀа дӀа-хьа яьржай. Дуккхача къамай меттала арайийнай цун байташ.

Кхоллам

Даьхенна хетаяь байташ

Янданаькъан Жамалда йоазон кхоллама юкъе Даьхенна хетаяьча оазарлено къаьстта йоккха моттиг дӀалоац. Дукха я цун Даьхенна хетаяь язъяь байташ: «Даьхе», «Даьхе, Даьхе, ва дошо Даьхе», «Наьна лаьтта», «Со ваьча», «Даьхенга», «Алал сога, са Даьхе», «Вахар деза», «Ма раьза ва со», «Малхара каша», «Тахан со гӀозваьннав».

Даьхе

БӀарга мел еза
ЙӀаьха я хьо,
Дега мел хетт
Шера я хьо,
Ва со кхеваь,
Ва са Даьхе.
ЙиӀий бӀарг санна
Хоза я хьо,
Наьна дог санна
Тешаме я хьо,
Ва со кхеваь,
Ва са Даьхе!
Хьа во сонна ма гулда,
Хьа диках со ма валва!

ДӀахо, «Со ваьча» яхача байтагахьа хьахьокха поэто ший мохк, Даьхе мел сий долаш я. Даьхе хоаста а яь цун низ, ираз хьахьокхарца халонна ка а енна гора оттаргвоаца воӀ-воша, кӀаьнк, кӀант, къонах, кхеве сий дола йоӀ-йиша, зздий совраш кхебе гӀерт Жамалда, цу ший мугӀарашца.

Со ваьча

Со ваьча лоамашка Лаьча дек,
ГӀоттача Ӏуйренца Сийрда тӀо сег.
Со ваьча лоамашка Шурий шовдаш сувс,
Аькханга сатувсаш Аькха цӀувз.
Цига наьна дог санна, Фо цӀена да,
ЙиӀий уйла санна, Сигале къаьга я.
Михца къувсаш ГӀалаш ягӀача,
Вахарах хьогаш Са да ваьхача,
Саьга сай Ӏехача хана,
Лаьча лаьчанга Кхайкача хана,
Елаенна ваьв со Са мискача нанас.

Стихотворене йолаелчахой ах дакъа йисте даллалца, духхьал ше ваь Даьхе могаеш, гӀоза вахар дуача оакхарй, оалхазарий амат дувцаш чакхвоал автор. ДӀахо додача ах даькъа тӀа хало ювц автора, из да эзараш шерашка цун къаман тӀаэттар, цо лайнар, цунга кхаьча хало. Уж мугӀараш йисте доаллаш хало яле а, нанас елаенна ваьв ше йоах Жамалда. Цигга хьахьокх цо ший Даьхенгахьа белам болга а, цигара вахар гӀоза долга а. Цунга хьежжа шоай къаман га дохкаргдоаца, даьхен мах лакха лоаттабергбола, денал дола ноахал кхеде гӀерт автор цу мугӀарашца. Даьхен сурт-сибат дуллаш хилча ара юккъе гӀолла дага а деха дилла йиш яц. Ма доаггӀа из дувца, цун кӀоаргал йовзийта, геттара дика ше ваь мотиг йовзаш а цул совгӀа цунцара безам чӀоагӀа а хила беза сага. Из Жамалдийгахьа хилар гуш да цун байташ йийшача. Ший поэтически мугӀарашца йоазонхочо гойт гӀалгӀай къаман хинна хала вахар, шаьра аре а, хьаьна лаьтта а доацача лоамашка баха гӀерташ, Ӏаьдало ца буташ шоай вахаре цар лайна къиза бала, эза хало. ТӀехьа тӀайоагӀача ноахало чӀоагӀа пайда эц цу тайпарча стихотворенеех. ХӀана аьлча, къамо хьадена гӀулакх, цун дух дицдалийтац, Даьхенцара безам совбоаккх, Ӏалам лораде, цун хамбе Ӏомаву. Дукханахьа, Даьхеи, Ӏалами, саги шоайла дусташ, вӀаший бувзам болаш, тара лесташ доаладаьд автора. ДукхагӀа мел йолча байташкахьа йоазонхочо лоамашкахьа хоза, кӀаьда, тешаме хилар хьахьокха. Лоамашка массаза а самукънегӀа хиннай поэта. Ший наьна-лоамаш хестаду цо хозача, дег тӀара доагӀача дешашца. Тамаш яц из. ХӀана аьлча Хамарзий Жамалда ше лоамашта кӀал уллача хозача юрта Балте ваь хьалкхийнав. Ше ваь лоамаш, гӀалгӀай къамо санна хало чӀоагӀа лайнаяле а, низ болаш хиларах деналах ца дохаш гойт авторо:

Дарц хьекхарах…
Ды тохарах,
Ага ца агаш,
Хало тӀакхачарах,
Бала чуболарах
Када ца кадаш.

Уж лоамаш санна сатем, сабар, денал долаш хилча бакъахьа хетт поэта нах а, вешта ший а безам ба цун иштта хила:

Шун сабарца,
Шун деналца
Цхьан дийнахьа
Сай ваха йиш хилча…
Сай вахар
Иштта даьсса
Хетарг ма дацар сона.

Хьалкхийча безама сам бовзийтаб Ӏа, Са уйла, са дог деладеш, Ӏуйренца сонна илли оаз хезийтай Ӏа, Лакха лоамаш декадеш, Са даьй хьацарца йийхьденна, Са даьй цӀийца хьаьнденна, Сий дола, са наьна лаьтта,

Хьалкхийча шийна безама чам бовзийтар а, Ӏуйренца, «лакха лоамаш декадеш» иллей оаз хазийтар а сий дола ший наьна лаьтта да, йоах автора. ДукхагӀа мел долча цун мугӀарашкахьа гучадоал из. ТӀеххьара, «Наьна лаьтта» яха байт цунна дув баарца чакхйоакх поэта.

Дув буъ аз хьона се дийна мел ва Хьа хам бе, Дош лу аз хьона сай мотт мел лув Хьо хестаде, Ва сий дола са, наьна лаьтта!

Жамалда дага воагӀаш а, цун кхоллам бовзаш а бар дукха, йоазон-мотт цахов вай халкъа нах. Кхувш йоагӀача хана цкъа мара из бӀаргавайна еце а шийна хьахеза цун байташ дика дага йоагӀаш я, СурхатӀера Матенаькъан Лемка. "Къам мехках а даьккха, Ӏодахьийта сибарегӀа дола, диъ-пхи шу даьннача гӀолла, цхьан юкъа тхо дахача ваьхар Яндакъонгий Жамалда. Боккхийча наха Даьхенах цхьа байт еша а аьнна, шийгара дийхача ер мугӀараш доаладир цо.

ГӀалгӀай меттала:

Тха иллеш (1940)
Заман кизга (Стихаш, 1941)
Даймехка тӀемах яздаь иллеш (1943)
Наьна лоамаш (Стихаш, 1961)
Делкъе (Стихаш, 1963)
Уйлаш. Ведажанаькъан Ахьмада дешхьалхе. (Стихаш, 1966)
Хержараш. Дахкилганаькъан ИбрахӀима дешхьалхе. (Стихаш, 1976)
ТӀеххьарча шерашкара стихаш. Чахканаькъан СаӀида дешхьалхе. (Стихаш, 1983)
Маьлха баьри. Заьзганаькъан Азамата дешхьалхе. (Стихаш, 1986)

Белгалдаккхар

ТӀатовжамаш

Янданаькъан Жамалда (эрс)