Оахаранаькъан Элмарзий ЧхьагӀа
| Оахаранаькъан Элмарзий ЧхьагӀа | |
|---|---|
 | |
| Ваь ха | 10 маьтсела 1850 |
| Ваь моттиг | Фуртовг, Тийрка область, Россе импери |
| Кхелха ха | 29 бекарга 1914 |
| Кхелха моттиг | Буро, Россе импери |
| Паччахьалкхе |
 Россе импери |
| Ӏилман дакъа | этнографи |
| Альма-матер | Нежинера лицей |
| ЦӀихеза ва укх бахьан |
хьалхара гӀалгӀай Ӏилманхо, этнограф, краевед |
Оа́харана́ькъан Элмарзий Чхьа́гӀа (эрс: Ахриев Чах Эльмурзиевич) — Ӏилманхо, гӀалгӀай хьалхара хинна вола мохктохкархо, юрист.
Вахара сурт оттадар
[тоаде | тоаде чура]Оахаранаькъан ЧхьагӀа ваьв 1850 шера май бетта иттлагӀча дийнахьа Фуртовге. Цун да́ Элмарза ЖӀайрахой шахьара хьалххо хиннав, нана Хаматхананаькъан хиннай. Элмарзий дезале воӀал совгӀа йиъ йоӀ а хиннай[1].
1850—1860 шерашка Кавказа тӀеман тӀеххьара этап дӀайоаллача хана духьаллаттараш соцабеш операци хиннай йодаш. Цу хана моллагӀча цхьан моттигерча наха шоай мутӀахьа дерзадеш Эрсий Ӏаьдалга кхоачаш хиннад бераш. Цу берех хиннав 7 шу даьнна есаралла вига́ хинна ЧхьагӀа. КӀаьнк кхыча гӀалгӀай берашца Буро тӀа а воалаваь тӀеман кантонистий школе дӀачувеннав (1857—1862). Россе эскара эпсар хиннача цун даь-воша Темаркъас гӀо дар бахьан долаш Элмарза виӀий хьал кхыча берийчул дикагӀа хиннад, лерхӀам а кортамукъал а хиннай ЧхьагӀий кхычарел дукхагӀа[2]. Цхьа ха яьлча, хоза сибат хинна кӀаьнк кхы ший бераш доацача[1] эрсий полковника сесага́ везавенна хиннав. Цигара хьаийцав кӀаьнк шоашта кхеве[3]. Царца вахаш цхьа юкъ яьннача гӀолла, 1862—1868 шерашка дешаш хиннав ЧхьагӀа Ставрополерча гимназе. Дукхача гӀалгӀаша Ӏилма ийца моттиг я из: Оахаранаькъан С., Байсаранаькъан А., Далганаькъан Эдал-Гири, Бекбузаранаькъан И., Дахкилганаькъан П., Малсаганаькъан К., кхыбараш а. Ше гимназе деша ваьгӀача 6 шера лерттӀа, тӀатеӀӀа къахьийга хьаийцад цо цу чу шийна мел хьийхар.
1860-70 шерашка Россе Импере къоабалдеш хиннад Даькъастен тархьар а этнографи а тахкар, ерригача Эрсечен Ӏилманхой юкъарлен филиалаш хьаелаш хиннай. Цу шерашка арадийнад кхыча белхашта лард хинна латташ дола Ӏилманхой тохкамаш. ЧхьагӀа эрсашта юкъе ва́харца дика гӀорваьнна хиннав ший хана баьхача наха юкъе[3].
Гимнази чакхъяьккха дукха ха ялале могашвоацаш хиннав ЧхьагӀа. Цига цхьан лоро — «Ше хьаваьннача мехка юха цӀа а ваха, цигача ха яьккхача меттавоагӀаргволаш санна хет сона ер» — аьннад цун гонахьарчарга. Хьаяхачох, могаш вац аьнна бахьан а оттадаь гӀалгӀай Ӏадаташ, гӀулакхаш дӀаяздар духьа цӀавена хиннав из. 1868-ча шера Элмарзий ЧхьагӀа цӀавенав ГӀалгӀай Мехка. ЦӀавена дукха ха ялале, мича дахар ца ховш дайна дӀадаьннад цун лазар. Кхы ха ца йоаеш, ерригача Лоаме чакх а яьккха, дукха ший къамах, мехках дола хӀамаш дӀаяьздеш къахьийгад цо диззача шин шера. Цул тӀехьагӀа, 1870-ча шера ше хиннача Ставрополе юхавахав из. Цу хана ше баьча балхаца дукха гӀалгӀай багахбувцама даькъе йоазош даьд ЧхьагӀас, уж цхьаццанахьа каст-кастта кепа а дийттад цо.
1870-1874-ча шерашка Нежинерча лицее деша ваьгӀав. Цигара дийша ваьлча, Кавказа къамай бокъо тоае, нийсъе гӀерташ лелабаь болх бахьан долаш Далганаькъан Эдал-Гири санна («ший лоӀаме волаш») Кавказдехьа дӀавахийта́ хиннав из. ГӀозлой мехка тайп-тайпарча административни маьженашка болх лелабаьб[3]. Ӏаьдала болх бахьан а тайп-тайпарча цӀеношка ва́ха дӀааха везаш хилар бахьан а Ӏилмани литературайи болх бе аьттув баьннабац цун[2].
1874 шера АьрхӀий 16 дийнахьа Оахаранаькъан ЧхьагӀа гӀулакха даржа кандидат (эрс: кандидат на служебную должность) волаш Каьлакерча кхела палате болх бе волавеннав. Цига 8 шера болх баьб цо кандидат волаш а, машара кхелахочун новкъост а, кхела следователь а волаш. 1882 шера Лайчилла 24 дийнахьа Елисаветпольски губерне уездашка паччахьалкхен мулка́ тӀахьежа агенталла дӀаийцав, 1889 шера наджгоанцхой 31 дийнахьа денз болх баьб къаьстта дола амалташ кхоачашду гӀулакхче а волаш. 1897 шера Села 27 дийнахьа денз — Нуха́ра набахтенаш лелаеча ралса директор хиннав. 1900 шера АьрхӀий 23 дийнахьа денз Елисаветпола губерне паччахьалкхен лаьтташтеи мулка́и зӀамагӀа вола тӀахьожар хиннав[2].
Ший 62 шу даьннача хана, 1912-ча шера сентябрь бетта 28-ча дийнахьа, могашал дика цахилар бахьан долаш, ше балхар мукъавалийтар дехаш каьхат а яздаь, балхара хьаваьннав из. Цул тӀехьагӀа Буро тӀа юхавена, цига вахаш цхьа шу ах шу ха а яьккха, 1914-ча шера апрель бетта 29-ча дийнахьа ЧхьагӀа веннав, диабет яхача лазарах.
ЧхьагӀас яздаь васкет хиннад, велча, ший даьй баьхача ший юрта дӀаволла ше, аьнна. Цо ма аллара, цун дехар кхоачашдеш, Фуртовге хьацӀа а вена, цу юртарча кашамашка дӀавеллав из ший даьй боахкача, тайпах болча наха[2].
Цун йоӀ Нинас хьаяхачох, ЧхьагӀа чӀоагӀа айхьеи Ӏимерзеи йистхила оамал йолаш вар, дош аргдолаш, веларгволаш. Оахаранаькъана цӀагӀа дукха дешаргаши, газеташи, тептараши гулдаь хиннад. ЧхьагӀа́ дукхагӀа везаш хинна оазархо — Некрасов Н. А.[4].
Ди
[тоаде | тоаде чура]Тайп-тайпарча Ӏилманхоша дувца хаттар да Оахаранаькъан ЧхьагӀий динах дар. Бусалба, жӀаргахой, тарматхой динах хинна хила мегаш ва яхаш дувц из наха. Матенаькъан Илеза техка хинначох, из лелаваь хьаийца хиннача гӀазкхаша провославхоех ваь хиннав из. 1968—1970 шерашка ГӀалгӀай мохк тохкаш из лелача хана ший даьша леладаь хинна тарматал тӀаэцарах уйлаш еш хиннав из, хӀана аьлча «матушкас» шийх жӀарг Ӏооллар мара кхы православхой динах хӀама хиннадац цун, цо ше хьаяьха́чох. Ц хьабакъда цу хана цун вайза хиннав ишта цун ханара хинна Гаьгий Угаза Терсмайл-Хьажа. Терсмейл-Хьажа бусалба дешар деша волавеннача хана денз ЧхьагӀийца новкъостий болаш чакхбаьннаб уж, цул тӀехьагӀа дукхача шерашка шоайла ухаш, гӀулакх леладаьд цар.
ЧхьагӀа веннав аьнна хезача, массехк ди даьннадоллаше, Сурхо тӀарча рузбан маьждиге ЧхьагӀийна тӀера Терсмейл-Хьажас дакъа ламаз даь хинналга хоам ба болаш. Цо хьагойт ЧхьагӀа бусалба саг хинна хилар. ХӀана аьлча, ховш ма хиллара бусалба на́ха́ тӀера мара деш дац дакъан-параз ламаз.
Дезал
[тоаде | тоаде чура]Ӏоахаранаькъан ЧхьагӀас саг йоалаяь хиннай — Байсара Мочкъий йоӀ Аза. Цар шинне 5 дезалхо хиннав — 3 воӀи 2 йоӀи[4]:
- Рашид-Бек (1895—1942) — Даькъастен къамашта юкъера хьалхара фекемахо, Таджикистана хьалхара фекемахо. ШоллагӀча Дунен тӀема хана Ленинграде веннав.
- Руслан — милице болх баьб, 1926 шера вийнав.
- Тамара — кхалнаха юкъера хьалхарча гӀалгӀай дийшача лоамароех хиннай. Хьехархочун болх лелабаьб.
- Нина
Балхаш
[тоаде | тоаде чура]1871—1873 шерашка цун балхаш кепатехад Каьлаке «Сборник сведений о кавказских горцах» яхача дешарга тӀеи (Буро тӀа арахецача) «Терские ведомости» яхача газета тӀеи. Цун балхашка лоаман юрташкара боккхийча наха даь къамаьлаш да. Царех хӀаравар барайтталагӀча бӀаьшера хиннача гӀалгӀай культура Ӏадатай теш хиларал совгӀа, вурийтталагӀча бӀаьшераех дола даьшкара дувцараш хезá хиннав. Царгара хьа а ийца цо дӀаяздаьд: вахара кеп, оаламаш, мифаш, Ӏадаташ, шира текъамаш, юкъара бокъонаш, ритуалаш, цӀайнаш, гӀалгӀай къаман этногенетикай дувцараш. Цул совгӀа Ӏоахаранаькъан ЧхьагӀас гӀалгӀай Наьртий эпоса элементашта хьалхара сурт оттадаьд, масала, цо техкад ткъестлагӀча бӀаьшера а тӀехьа гӀалгӀаша дикача оагӀорахьа саг белгалвоаккхаш хилча «Нарт санна ва из!» оалаш хинналга[3].
ТӀехьагӀа, цун балхаш юха арахийца хиннад «Ингуши» (ГӀалгӀай) (1996) яхачеи, «Чах Ахриев. Избранное» (Оахаранаькъан ЧхьагӀа. Хержараш) яхачеи дешаргаш тӀа. ЧхьагӀа кхолламех, из дийна волча хана, пайда ийбаьб дукхача Кавказ тохкаш болча Ӏилманхоша, археологаша, этнографаша, россе юристаша: Леонтович И. Ф., Далгат К. Башир, Ковалевский М. М. кхычара а. Цунна тӀатовжаш хӀанз а тӀехьа диссертацеш язъю[3]. ДӀахо гӀалгӀай социале-эконимикай вахарцара болх дӀабехьаб Байсаранаькъан Муртаза Мурада, Далганаькъан Эдал-Гире, Тутайнаькъан Албаста, иштта кхыча Ӏилманхоша а[3].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 Ахриев Х. Р. Мой дед — Чах Эльмурзиевич Ахриев (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 15.01.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.04.2013. Архиве диллад 2013 шера бекарга 15 дийнахьа.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Семёнов Л. П. Чах Ахриев – Первый ингушский краевед (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 15.01.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.04.2013. Архиве диллад 2013 шера бекарга 15 дийнахьа.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Зейнеп Дзарахова. Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Сердало (8 оагӀой 2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 15.01.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.01.2013. Архиве диллад 2014 шера кӀимарса 14 дийнахьа.
- ↑ 4,0 4,1 Ахриева Н. Ч. Воспоминания об отце (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 15.01.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.04.2013. Архиве диллад 2013 шера бекарга 15 дийнахьа.
ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- Матенаькъан Илез. «МалагӀча динах вар из…?» // Сердало : газет. — 2021. — тушола 2 дийнахьа. Архиве диллад 2022 шера тушола 5 дийнахьа.