Малсаганаькъан Дахий Дошалкъа
| Малсаганаькъан Дохий Дошалкъа | |
|---|---|
| эрс: Мальсагов Дошлуко Дохович | |
| Ваь ха | 23 оагӀой 1891 |
| Ваь моттиг | Дошлакъий-Юрт, Тийрка область, Россе импери |
| Кхелха ха | 9 кӀимарса 1966 (74 шу) |
| Кхелха моттиг | Шолжа-ГӀала |
| Паччахьалкхе |
 СССР |
| Ӏилман дакъа | этногрфи, филологи, таржам дар |
| Ӏилманхой дарж | филологе Ӏилмай кандидат (1941) |
| Ӏилманхой цӀи | профессор (1964) |
| СовгӀаташ | Ло:Медаль За трудовую доблесть |
Ма́лсаганаькъан Дахи́й Дошалкъа (эрс: Мальса́гов Дошлуко́ До́хович) — Ӏилманхо-кавказовед, филолог, фольклорист, этнограф, таржамхо, оазархо, йоазонхо, СССР йоазонхой союза доакъашхо, литературни критик.
Вахара сурт оттадар
[тоаде | тоаде чура]Ваьв 1898 шера Чантара 23 дийнахьа Дошалкъий-Юрта ахархочун фусаме[1]. Даькъасте бӀорахой тӀом латтача хана цӀеча партизаний отрядашка волаш тӀом баьб цо, 1919 шера Саькур бетта Долакха-Юрти Наьсар-Кертеи бахьан деникинцашта духьала тӀом беш шозза човнаш а яь хиннай цунна.
ГӀалгӀай мехка Советий Ӏаьдал эттача денз 1924 шерага кхаччалца цо болх баьб Наьсарен райисполкоме. Цул тӀехьагӀа, 1924 шера денз 1930 шерага кхаччалца из деша вьагӀав Даькъастен педагогически института эрсий моттеи литератураи Ӏомаду ралсе. Белггала цу хана цо дӀаболабаьб Ӏилма-тохкама болх. Цул совгӀа, гӀалгӀай меттала массехк ишколашта лаьрхӀа дола Ӏаморгаш оттадеча дакъа а лаьцад.
1930 шера денз 1934 шерага кхаччалца Лоамарой хьехархой института мотт-харан кафедра ассистент волаш болх бу Дошлакъас, лоархӀаме дакъалоац краеведене ГӀалгӀай Ӏилма-тохкама института балхаца а.
1934 шера денз 1937 шерага кхаччалца Ростоверча Даькъастен мехка тархьара-лингвистически институте гӀалгӀай мотт тохкаш болча аспиранташта кулгалдеш хул Дошлакъа.
1940 шера денз 1944 шерага кхаччалца Нохч-ГӀалгӀай истореи, меттеи, литератураи Ӏилма-тохкама института линвистически сектора кулгалхо а волаш, боккха Ӏилмани организаторскии болх дӀаболабу цо. Цул совгӀа, Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте «Введение в языкознание», «Эрсийи, нохчийи, гӀалгӀайи меттаех диалектологе» курсаш а еш.
1944 шера денз 1957 шерага кхаччалца Дошлакъас къахьег ГӀиргизий хьехархой институте эрсий метта кафедра доцент а волаш. Вай ханара эрсий метта курси, гӀиргизий ишколе из хьехара методикеи да цо хьехаш. Цу хана тайп-тайпарча сборникаш тӀеи кепатеха арайоал цо язъяь массехк Ӏилма-методически статья а.
1957—1958 шерашка Дошлакъас болх бу Нохч-ГӀалгӀай тархьареи, меттеи, литератураи Ӏилма-тохкама института директор волаш. 1958—1966 шерашка Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен педагогически института меттеи литератураи кафедра доцент волаши, цул тӀехьага профессор волаши къахьег цо.
Мальсагнаькъан Дахий Дошлакъа боккха лоархӀам беш хиннав вай халкъа фольклор Ӏомаяра, искусствои литературеи дегӀадоаладара, шерра Советий мехкарча къахьегамхошта уж дӀадовзийтара. Иштта, 1931 шера Ростове Даькъастен халкъий говзала Олимпиада хиларца дувзаденна «Молот» яхача ростовера газета тӀа цо кепатох «ГӀалгӀайчен къахьегамхой говзал» яха статья. Цул тӀехьагӀарча шерашка «Революции лоаманхои» яхача краевой журнала тӀа «Нохч-ГӀалгӀай фольклор Ӏомаелга вӀаштӀехьадаккхарга», «Нохч-ГӀалгӀай литературни меттах», «ГӀалгӀай литература» яха а, иштта кхыйола статьяш а араяьннай цун. 1941 шера Нохч-ГӀалгӀай кинижкий издательствос къаьстта кинижка долаш арахец ерригача кавказа мотт-хара юкъе эггара хьалхара «Нохч-ГӀалгӀай диалектологии литературни мотти дегӀаахара наькъаш» яха цун монографически болх. Цун кандидатски диссертаци яр из.
Цу шерашка а цул тӀехьагӀарча хана а Мальсагов Дахий Дошлакъа даьча Ӏилман тохкамаша кӀоарга гучаяьхай нохчийи гӀалгӀайи меттай фонетикайи, морфологеи, синтаксисеи, лексикеи дукхагӀйола белгалонаш.
Малсаганаькъан Дошалкъа кхелхав 1966 шера Баьцамеа 9 дийнахьа Шолжа-ГӀалий тӀа.
Кхолламаш
[тоаде | тоаде чура]1931 шера Ростов-на-Дону хиннача Даькъастен халкъий говзала краевой Олимпиаде Малсагнаькъан Дошлакъаси Малсаганаькъан Оарцхоси цхьана язъяь хинна «Кердача наькъа тӀа» яха пьеса ловзайир гӀалгӀай делегацерча самодеятельни артисташа. Карара-кара тела ЦӀе байракх яьккхар цар цу наькъах. ХӀанз а тӀехьа Шолжа-ГӀалий тӀарча краеведчески музее йолаш я из.
Цул совгӀа, 1934 шера «Ӏарамхи» яха поэма язйир Дошлакъас, хӀаьта цу шера из эрсий меттала яьккхар М. Слободской яхача эрсий оазархочо.
Говзаме таржамхо хиларца а наха дика вовзаш вар Малсагнаькъан Дахий Дошлакъа. Цо къахьегар бахьан долаш 30-гӀа шераш дӀадолалуш гӀалгӀай кинижкаш дешарий шоай меттала Ӏоеша йиш хилар дуккха а эрсийи советийи литература дик-дикагӀа а лоархӀамегӀа а дола кхолламаш. Царех лархӀа деза А. С. Пушкина къаьст-къаьста фаьлгаш, Н. В. Гоголя «Денна синош» яхачеи, М. Ю. Лермонтова «Мцыри» яхачеи поэмаш тӀара доакъош, И. К. Крылова къоанолгаш, А. М. Горьке «Лаьчах дола иллии», «ДуӀакхайкоргах дола иллии» (тӀехьарчоа Овшанаькъан М. Ф. цхьана даьд цо таржам).
Доккха дакъа лаьцад Малсаганаькъанчо нохч-гӀалгӀай халкъа багахбувцама кхолламаш эрсий меттала йоахача. Белггала дика таржам даь хиннад цо 1931 шера арадаьннача Измайлов Зархмата сборника тӀарча лирически иллешта.
Дуккха терко йир Малсаганаькъан Дахий Дошлакъас нохч-гӀалгӀай багахбувцама сийлингаш, къастта наьртий эпос дӀаязъяраи цунна Ӏилманца кӀоарга тохкам бараи.
Ӏилманхо а, йоазонхо а, критик а ше хиларга хьежжа, Малсаганаькъан Дошлакъас дилла а йоккха терко йора гӀалгӀай советий литература хьахилараи дӀахо йодача хана из сиха дегӀаахараи. «ГӀалгӀай советски литература исторе очеркашта» лаьрхӀа Зязиков Бахьаудинаца цхьана цхьа иттех гаргга критико-литературоведчески очеркаш язйир цо 1961 шера. Цига кӀоаргга анализ йир цо гӀалгӀай йоазонхойи оазархойи Озанаькъан Салманеи Озанаькъан Илеза Ахьмадеи, Янданаькъан Жамалдеи, Осменаькъан Хьамзатеи, Хамхой Ахьмадеи, Хьоашаланаькъан Махьмадеи, иштта кхыбарий а кхолламашта.
Нохч-ГӀалгӀай АССР халкъа просвещене гӀорбаьнна цӀихеза болча деятелех цаӀ вар Малсаганаькъан Дошлакъа. Дуккхача ишкола Ӏаморгийи массехк методически пособийи автор хилар из.
1934 шера Малсаганаькъан Дошлакъийна доцент яха цӀи елар. 1941 шера вайньаха метташ тохкаш баьча балха толамца диссертацена защита яьчул тӀехьагӀа, СССР Ӏилмай Академе востоковедене института Ӏилманхой совето цхьа барт а болаш, филологе Ӏилмай кандидат яха дарж деннад цунна. 1964 шера профессор хилар цох. 1937 шера денз Советий йоазонхой союза доакъашхо хиннав.
Дикка боккха лоархӀам болаш дакъа лаьцад Ӏилманхочо дерригача дунен довзаш дола «Слово о полку Игореве» яха къаьнара-эрсий литература сийлинг Ӏомадеча а. «Слово о полку Игореве» яхача кхолламца цхьайолча кхетаеш йоацача моттигех" яхача цун Ӏилман балха лакха мах баьб дуккхача цӀихезача советий Ӏилманхоша[lower-alpha 1].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]Комментареш
[тоаде | тоаде чура]Хьасташ
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 Белецкая, Дмитриев, 1995.
- ↑ Ахриева, Оздоева, Мальсагова, Бекова, 1972, оа. 10—11.
- ↑ Ахриев, 1975, оа. 201—202.
- ↑ Дзарахова, 2020.
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Ахриев Н. Г. Исконные имена чеченцев и ингушей // Сборник статей и материалов по вопросам нахского языкознания. Известия ЧИНИИИЯЛ / Отв. ред. И. А. Оздоев. — Грозный: ЧИ кн-во, 1975. — Т. 2, вып. 2. — С. 199—212.
- Ахриева Р. И., Оздоева Ф. Г., Мальсагова Л. Д., Бекова П. Х. ХӀанзара ГӀалгӀай мотт / Ред. А. А. Зязиков. — Грозный: Нохч-ГӀалгӀай книжни издательство, 1972. — 265 с.
- Белецкая Е. М., Дмитриев Л. А. Мальсагов Дошлуко Дохович // Энциклопедия "Слова о полку Игореве" : В 5 т. — СПб. : Д. Буланин, 1995. — Т. 3: К — О. — С. 215—217.
- Гугиев Х. Г. Кандидат филологических наук // Грозненский рабочий : газет. — Грозный: Изд-во «Грозненский рабочий», 1941. — тушола 5 дийнахьа.
- Дзарахова З. М.-Т. Страницы истории: Дошлуко Мальсагов об исторических связях ингушей с восточными славянами и Россией с древнейших времён // ГӀалгӀайче : газет / Гл. ред. Ш. Боков. — Магас: ГАУ редакция газеты «Ингушетия», 2020. — ардара 15 дийнахьа.