Курскенаькъан Козлой Ӏадрахьман
| Курскенаькъан Козлой Ӏадрахьман | |
|---|---|
| Ваь ха | 15 тов 1937 (86 шу) |
| Ваь моттиг | Ангушт, ГӀалме шахьар, Нохч-ГӀалгӀай АССР |
| Паччахьалкхе |
 СССР → ГӀазакхстане |
| Тайпа | Курскенаькъан |
| Ӏилман дакъа | сейсмологи |
| Альма-матер | В. И. Ленина цӀерагӀа йола политехнически институт |
| Ӏилманхой дарж | доктор наук |
| СовгӀаташ |
|
Курскенаькъан Козлой Ӏадрахьман[1], е Ӏабдурахьман[2] — ГӀазакхий мехка болх беш вола сейсмологе Ӏилманхо, геолого-минералоге Ӏилмай доктор (1978), профессор (1981), ГӀазакхстанехьен къаман Ӏилман академе академик (2002).
Вахар[тоаде | тоаде чура]
Курскенаькъан Козлой Ӏадрахьман ваьв 1937 шера 15 сентябре Онгушта. ЦӀагӀа 8 бер хиннад цар: 5 воӀи 3 йоӀи. Беррига гӀалгӀайи нохчийи мо мехках баьха хиннаб Козлой дезал, цхьабакъда Козло Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа а ваха хиннав ше, цунах фу хиннад ховш дезал а хиннабац. ТӀехьагӀа из де доацаш вайна хинналга гучадаьнна хиннад цӀагӀарчарна[1].
Наха цӀабахка мукъа белча, цӀа ца воагӀаш, ше ворхӀ шу даьннача хана денз кхеваьча ГӀазакхстанехьа Ӏийна хиннав Ӏадрахьман. Цига чакхъяьккхай Ӏадрахьмана ишкола, цул тӀехьагӀа из деша эттав Алма-Атерча В. И. Ленина цӀерагӀча политехнически институте[1]. Инженер-геофизика говзал караерзаергйолаш геолога-тохкама факультете этта хиннав из[2].
1961-ча шера дийша ваьнна, ГӀазакхий ССР Академе Ӏилман институте воккхагӀвола инженер волаш бихьаб цо ший никъ 1966 шерага кхаччалца[2]. Цул тӀехьагӀа денача итт шера́ гравимагнитни полях йолча лабороторен цкъа зӀамагӀвола, тӀаккха воккхагӀвола Ӏилман болхло хьахиннав цох, йоккха юкъ ялалехьа цу лабораторенна кулгалде а волавеннав[2].
1968-ча шера Курскенаькъан Ӏадрахьмана геологе-минералоге Ӏилмах болча белха диссертаци кийчъяьй. 1976-ча шера, ГӀазакхстанехьен Ӏилман Академен хӀетта хьакхеллача сейсмологех йолча институте болх бе волавеннав. Вариацехи, геофизически поляхи йолча лабороторен кулгалде эттав из. ХӀаьта институт хьаеш, къахийгарех а хиннав Ӏадрахьман. Сейсмологех йола институт дукха ялалехьа ГӀазакхстанехьерча сейсмически кхерамзлен керттера кхуврч хинна дӀаэттай. Курскенаькъан Ӏадрахьман из хьакхоллаш лаьттарех цаӀ лоархӀаш ва. Цудухьа дукха ца говш цун цӀи юкъейихьай ГӀазакхстанехьен Ӏилмай Акадаме член-корреспонденташ болча наха юкъе[2].
1978 шера диссертаци лоръярца цох хьахиннав геологе-минералоге Ӏилмай доктор[2][1].
1989 — 2011 шерашка института директор волаш къахьийгад цо. 1992-ча шера профессор хиннав цох, 1997-ча шера Ӏилман академи академик хинна дӀаэттав[2].
1999 — 2002 шерашка ГӀазакхий Ӏилмай академен Лаьттах долча Ӏилмай ралсий академик-секретарь хиннав. 2011-ча шера геодинамически, сейсмически белхах йолча физикай лабороторен кулгалде эттав Курскенаькъан Ӏадрахьман[2].
2007 шера цунна еннай майдилг — «Ерен енбегi ушiн» (каз. Къахьегамца белгалваларах). Иштта «доккха Ӏилма хьадийлачоа» яха майдилг а еннай цунна[2].
2022 шера ГӀазакхий мехка президент волча Токаев Касым-Жомарта деннача указах, Ӏилман белха тӀехьа, къаман социально-экономически хьал тоадара тӀехьа баьча къахьегамах, «Парасат» яха орден еннай. 2022 шера латтача хьалах Ӏадрахьман ГӀазакхий мехка тархьарахт этнологехи йолча институте керттера Ӏилман болхло волаш къахьегаш ва[2].
Гаргара нах[тоаде | тоаде чура]
Курскенаькъан Козлой Ювсап — воккхагӀвола воша, Нохч-ГӀалгӀай радиокомитете а цул тӀехьагӀа ГӀалгӀайчен телевидене а болх беш хинна гӀалгӀай къаьнагӀчарех цаӀ хинна журналист[1].
Балхаш[тоаде | тоаде чура]
Курскенаькъан Ӏадрахьмана кулгалдеш хьалкхийнаб дукха Ӏилманхой, кандидатски Ӏилман доктораш. Цун Ӏилман белхашта юкъе, тахан, 300 гаргга Ӏилман статьяш, 20-нел совгӀа монографи я. ДукхагӀа цо теркам тӀабохийташ хиннар дар Казахстанерча кхеран лоаттам, мениралогически а химически а оагӀонаш тахкарца дувзаденна дош. Сейсмологе института болхлошца цхьана лаьтта агарца дувзаденна дуккха наькъаш техкад цо, мохк агара хьалха хулача белгалоний бӀарчча мугӀ кхеллаб. Цу институто кхыча паччахьалкхенашцара гӀулакх чӀоагӀа гарга лоаттаду, цунга хьежжа, масала, Ченкехьерча сейсмологашца лаьтта агарах йолча прогноза лаборотори кхеллай цар цхьана[2].
Диссертацеш:
- Геологе-минералоге Ӏилмай кандидат хила — «Экспериментальные исследования скорости упругих волн и плотности горных пород при высоких давлениях в связи с изучением глубинного строения Успенской тектонической зоны» (Алма-Ата, 1968);
- Геологе-минералоге Ӏилмай доктор хила — «Петрофизика земной коры территории Казахстана» (Алма-Ата, 1978).
Сочиненеш:
- «Справочник физических свойств горных пород Казахстана» (автор, Алма-Ата, 1983);
- «Проблемы прогнозирования землетрясений» (автор, Алма-Ата, 1990);
- «Геофизическая характеристика земной коры Казахстана» (автор, Алма-Ата, 1977);
- «Альпийский тектогенез и сейсмогенные структуры» (Джунгаро-Северо-Тянь-Шан. регион) (соавтор, А. В. Тимушаца цхьана, Алма-Ата, 1987).
Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]
ТӀатовжамаш[тоаде | тоаде чура]
- C. Арчаков. ЦӀихеза Ӏилманхо (Курскиев Ӏадрахьмана 80 шу дизарга) (inh) // Сердало : газет. — 2017. — тов 14 дийнахьа.
- ГӀазданаькъан Ахьмад. Ӏилман хетадаь вахар (inh) // Сердало : газет. — 2022. — аьтинга 23 дийнахьа.
- НАН РК. Энциклопедический справочник. — Алматы, 2016. — 186 с.
- Казахская ССР: 4-томная краткая энциклопедия, Том 3. Глав ред. Казахской сов. энциклопедии, 1989 — Всего страниц: 598
- Qazaqstan: K-Q. Qazaq ent͡siklopedii͡asy, 2003
- Муса Гешаев. Знаменитые ингуши. — Турин: STIG, 2003. — Т. 1. — С. 498—500. — 620 с. — 2000 экз.