Лаьтта (дуне)
Лáьтта (символ: .svg){kind=small}
; эрс: Земля́, ингал: Earth, лат: Terra) — Малхагахьара хьалоархIаш хилча кхоалагIа дуне. Боарамга диллача из пхелагIа да Малха гоннахьа кхестача дуненашта юкъе. Шийна тIа дийна кхолламаш долча Айлама хIамаех адама́ Лаьтта мара довзац.
Iилмо хьагойт Лаьтта 4,54 миркха гаргга шу хьалха хьахинналга[1][2][3][4], кхы дуккха ца говш хьахиннад цун цаI мара доаца новкъар а — Бутт. Вáхар Лаьтта тIа хьахиннад иштта 4,25 миркха гаргга шу хьалха.
Цу хана денз Лаьттан биотIéхар-Iено лоадаме хийцад тIехар-Iи а, кхыдола абиотически фактораш а. Уж бахьан долаш аэробни дийна хӀамаш дIа-хьа я́ржарца йийбай, озона тIоа а (озоновый слой) хьахиннаб. Цу тIайво Лаьттан магнитий го́маца цхьана вáхара́ зе́не́ йолча маьлха зӀанархе́цара низ лаьгIбу.
Лаьттан тIехен 70,8 % гаргга Дунен оакафордо дIалоац[5], юхе дисса тIехен дáкъа гIарашеи гIайренашеи лаьцад. ГIараш (материкаш) тIа да дóда хиши, Iáмаши, лаьтта кIалхара хиши, шанаши доахк. Цар массане цхьана хинтIехар-Iи лоаттаю. Довзаш мел долча дийнача дегӀамашта эшшане эшаш дола коача хий цхьаь-цхьан довзача Маьлха ковна дунен тӀехен тӀа дац. Лаьттан дунен шодамаш шанах латт, Арктикай форда ша а Антарктикай шан турс а юкъе а долаш.
Лаьттан чухье тоъал хьинаре я а́ла йиш йолаш я. Из чухье цаӀ шоллагӀчо тӀакхуллача кхаь даькъах латт: хетаргахьа, аьшкахи никелахи латташ долча чурча дегахи, цунна гонахьа долча коачача дегахи, уж шаккхе хьулдеш манти яхаш цӀи йолча сомеи декъеи болча тӀайнахи[6]. Лаьттан физически экамаш бахьан долаши, цун го́ма ле́лам бахьан долаши укх тӀехьарча 3,5 миркха шера́ ва́хар хилара бехкамаш кхоачаш хиннад. Ӏилмо тайп-тайпарча оттадаьчох, Лаьттан тӀа уж бехкамаш кхы а 0,5—2,3 миркха шерашка кхоачаш хила мегаш да.
ТIатовжамаш[тоаде | тоаде чура]
- ↑ Dalrymple, G. Brent. The Age of the Earth. — California: Stanford University Press, 1994. — ISBN 0-8047-1569-6.
- ↑ Newman, William L. Age of the Earth. Publications Services, USGS (9 Баьцамеа 2007). ТIехьара хьажар хиннад 20 Михий 2007. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 19 Чантар 2013.
- ↑ Dalrymple, G. Brent (2001). «The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved». Geological Society, London, Special Publications 190 (1): 205–221. DOI:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14. .
- ↑ Stassen, Chris. The Age of the Earth. TalkOrigins Archive (10 Михий 2005). ТIехьара хьажар хиннад 30 Чантар 2008. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 8 Мяцхали 2012.
- ↑ "Femto"
- ↑ Войткевич В. Г. Строение и состав Земли // Происхождение и химическая эволюция Земли / под ред. Л. И. Приходько. — М.: Наука, 1973. — С. 57—62. — 168 с.
 |
Ер оагӀув хержа йолча статьяшта юкъейоагӀаш я. |