Идеальный (роман)

«Идеальный» (гӀа: «Деррига дика дар») — гӀалгӀай йоазонхочун Йовлой Берса эрсий меттала дола хӀанзарча хана роман. Автора шоллагӀа роман да; 2011 шера кепатеха арахийцад.

Романах лаьца

Турпалхой

Керттера турпалхой ба: Жанна, Тамерлан, ТӀахӀир, цар нана Роза, йиша Мадина, цӀагӀа хьожаш йола кхалсаг Фатима, ишколе болх беш йола Тамерлана гаргара саг Марем Исаевна, Жаннай наьна-йиша Зейнап, эрсий йоӀ Людмила, наькъахо Хьава.

Саг а, цун сий а эггара дезагӀа дола хӀама хилар ца кхетадеча турпалхоех ба Тамерлан, Марем Исаевна. Ахчас-рузкъас ший аматах йохаяь я Тамерлана сесаг а. Цар сакхетаме из да эггара керте латтар. Бакъда, бӀаьхийча наьха цӀагӀара яле а, цар нана Роза царна тара яц. Наьна амат къаьга гойтад автора. Цу турпалхошта юкъера ахчас-рузкъас тувла ца еш йитар из цаӀ я. Тамерлан гучавоаккх автора эхь-юхь доацаш, ше нахал тӀех а хеташ. «Со», аьнна, хиларал совгӀа, къизал йоаллаш а ва. Жанна я къона хьехархо. Из да а нана а доацаш, наьна-йишийца яхаш я.

Чулоацам

Марем Исаевнайга гӀолла, шийна йоӀ раьза йий а хале, Тамерлана цунна совгӀат лу: йоккха зизай курси доккха бриллиант чулатта дошо гӀози. Ше яхачох дӀакхийтта а ялале, иштта луш хилац йоӀа совгӀат. Из а да зӀамига саг шийх бӀубенна хилар, вешта аьлча, шийгарча ахчано айваь хьаьрваьннав из. Халкъо оалаш да: «Лакха айвеннар лохе чукхеташ лозавеш а хул», аьле. ХӀаьта, роман дешашвар цецвала мегаргволаш хӀама да, романа тӀа цхьанна а метте из бехктокхаме оттавеш ца хилар, ше даьчох из дехкеваьнна моттиг яц. Тамерлана Жанна йодаю моттиг а я из зӀамига саг шийх бӀубенна хиларал совгӀа, гӀожал йоаллаш хилар а гойташ: «ЦӀаьхха цунна юхе чӀоагӀа тормозаш а теха, сира девятка сецар. Шийна из машин тӀа ца кхеташ йисарах цецъяьлар Жанна. ТӀехьашкара ниӀ хьа а еллаенна, цу чура хьакхайкар Марем Исаевна, шоаш чуюгаргья, чуха, яхаш. Жанна, чу ца ховш, дӀахо яха елча, машина чура аравоал Тамерлан…» Цо леладер а, дувца къамаьл а наьха йоӀах дош ца хеташ да, цигга, йиӀий кара хӀама доацаш, йода а ю цар из. Тамерлан эхь доацаш саг хиларал совгӀа, ший деша да а вац. Из гуш да Жанна йигалеи йигачул тӀехьагӀеи цо ду къамаьл вӀаший нийсдича. Йигале, из шийна езаш санна, цо йоах: «Ӏа жоп далар дех аз, йоагӀаргйий хьо сога?.. Хьо раьза яле, тахан аз йодаяь дӀаюгаргья, боккхача наха сиха тоам бергба». Из ше а теш дӀахо ше оалача дешаех: «Хьона цхьаккха а хӀама эшаргдац, саго халахетар дергдац. Безам бале балха гӀо, беце — цӀагӀа ягӀа, цӀагӀардар а деш, бакъдар аьлча, тха цӀагӀа хьожаш массейтта кхалсаг я. Еррига паргӀата хургья хьо. Хьога хургда моллагӀа йола кхалсаг хьогаш мел дар». Йигачул тӀехьагӀа Тамерлана ду къамаьл а, цо Жаннайца леладер а кхыча тайпара хул: «НаӀарга гучаваьлар Тамерлан. Цунна тӀеххьа воагӀар цхьа маӀа саг, Тамерланах тара а волаш, ханна кӀеззига цул зӀамагӀа а хургволаш, дегӀа хоаваллал теннагӀа а волаш… НиӀ хьа тӀа а къайла, вовзаш воаца саг кулг лаьца шийца а волаш, Жаннайна юххе сецар из… КорзагӀавалар гуш а долаш, цо йоахар: „Ер са зӀамагӀа вола воша ТӀахӀир ва. Хьо сога енаяц маьре, укханга енай… ЛадувгӀалахь, ер сол вогӀа вац хьона. Аз кхетаду хьо цецъялар, цӀаьхха хезад хьона из, бакъда, хьо цхьан минота а дехкеяргьяц…ЛадувгӀал, хьона фу бе ва со а са воша а… Хьо маьре енай вӀаьхийча сагага, къела кӀалхаръяьннай, мераж Ӏояхача берашта юкъе болх бе а безац. Кхы фу эш хьона?“ Жанна ше оамалаш дика йолаш яле а, ший мах бе ца ховш йоӀ я, из гуш да шийх бӀаргтоха Тамерлан веналга хайча, цо еча укх уйлаех: „Ишта-м дий-хьогӀ из. Со морг йоӀ укх школе цхьа иттех хургья, хӀаьта станице эзар а хургья“, — йоахар цо зӀамигача кизгалга чу ший сибатага а хьежаш». Романа турпала Жаннайна духьала этта гӀулакх ийрча а, дӀаяхача замах вай къаман мехкарашта хьалхашка дукха нийсденна а да. ДӀаяхача заман кхалсаг иштта хӀама нийсделча, дукхагӀча даькъе, цига яха юсаш хиннай, цхьабакъда, из ийрча хӀама шийгара бӀаргадайтача наха йиӀий даьша боагӀа бекхам беш а моттигаш нийсъеннай. ХӀаьта, Йовлой Берсий романа тӀа хула хӀамаш таханарча ден да, цудухьа цига леладер атта саг кхетаргволаш дац. Турпалхо Жанна, Тамерлана ше Ӏехаяь йига а йига, вешийна дӀаелча, цига яха юсс. Роман дешаш, гуш да автора из бакъахьара турпалхо санна ювцаш хилар а. Из ала гӀерт цу тайпара йолча кхалсага денал да, аьнна. Бакъда, из иштта дац. Из йоӀ эсала, ший мах бе ца ховш я, хӀана аьлча, цу тайпара ше йига хилча, цига яха мегаргьяцар. «Кура йоаца йоӀ — тхов боаца цӀа» яха халкъа кица дагадохийт цу турпалхочо леладеча гӀулакхо. Жаннайх тоам бу нах бувцаш, автора керттера бувцараш ба шучеи наьна-йиша йига найци. ГӀалгӀаша цӀаккха а, яхаш, даи-нанеи ца хиларах, миччахьа хиннаяле а, тоам байтаргбац шоай сагах наьна-йиша йигача найцига а, шучийга а. Из автора кхоачамбоацар да. Жаннай амат харц да, цул совгӀа, из наха юкъе ӀотеӀа саг я. Роман дийша валлалца тӀера вала хала да, дешачо сатувс из цигара яхарга, цун саг хилара белгало гучаяларга. ХӀаьта, роман чакхдоалаш, из «ше йигача ТӀахӀирах „идеальный“ саг хьа а ваь», цунца яха юсс. «Ахчеи рузкъеи мара кхы хӀама ца гуш бахача нахах бӀехача метта юкъера водаш санна, вада веза», — яьхад вай даьша. Цар яьххача тайпара, сихонца яда езар Жанна а цу фусамера. Йоазонхочо Жаннай сина хьал довзийташ, юкъедоаладаьд цунна гуш дола гӀа: «Жаннайна ше гора йоккхача цӀера юккъе. ЦӀера алаш сигала хьал а ухаш, царех сага кулгаш хьахулар. Лозаеш, цо цӀогӀа хьекхар, цӀеро йоагайора из. ЦӀаьхха цунна бӀаргаяйра, баьдечара араяьнна, сихха шийна тӀайоагӀа кхалсаг. Из хьатӀакхаьчача, цунна яйзар ший нана. Жанна гӀадъяха цӀогӀа детта йолаелар. Кхалсаго кулгаш хьа а дахкийта, цу цӀера юкъера араяьккхар из. Цунна гӀадъяха мархӀа а ийккха, „мама“ ала из йоаллача хана, цунна бӀаргаяйра из кхы а кхы саг йолаш. Из цун маьр-нана яр. Цо шийна чӀоаггӀа хьатӀа а тоаӀаяь, цӀера гаьна яьккхар, баьццара бай болчахьа…» Жанна цу фусаме Ӏерах бакъю автора, цун къахетаме дог хьагойта гӀерт из. Ше бехке йолаш санна я цун уйлаш, тийшаболх хиннар ше а йоацаш, из, «шийх наьна йӀовхал хьайоагӀаш йола» къаьна кхалсаг йолаш санна, къахеташ я из цох. Йоазонхочо роман дешашвар цох дӀакхетаве гӀерташ санна, язду: «Саг массадолча хӀаманга а дӀаӀам. ХьалхагӀа вӀалла а хила йиш яц, аьнна, хийттар, цун вахаре ше дӀанийслу. Иштта хьаэттадар Жаннай вахар а. Эггара хьалха цу фусаме бийса яккха а цунна хала хиннадале, хӀанз цу дезала юкъе мара ший вахар духьалъоттаде магацар цунна. Цу кердача фусаме из лелар, цу чу хьалкхийча санна…» Автора дуккханахьа а язду ахча-рузкъа Жаннайна керттера дац, яхаш. ХӀаьта, Тамерлана шийна ахча делча, цо еш йола уйлаш ахчах садоаллаш из хилар гойташ я: «Укх ахчах са бӀарчча шера таксеца балха дӀаи-юхеи аха йиш хургья…» ХӀаьта, дӀахо, Фатимайца цо деча укх къамаьлах, из иштта да, аьнна, ала йиш яц. Укхаза цо яхачох кхета хала да, хӀана аьлча, берий хьаькъал тӀа волча сагаца яха езаш я из: «Фатима, сона деррига а хов. Сона цӀаккха а ТӀахӀир а, цун нана а буталой тамаш я. Дала дутаргдац сона из аз иштта дойя, цхьабакъда, иштта яха а хала да. Сона хов гаргарча наха сайх къахеталга, цхьаболчарна гоама а я, царна хетт со цунца ахча бахьан долаш яхаш санна. Из ишта дац. Из „идеальный“ мар ва, моллагӀа йола кхалсаг хьеггача тайпара». Марем Исаевна хӀилла йоаллаш а, сага тийшаболх бе эхь хетаргдоацаш а кхалсаг я, цо леладеча гӀулакхех а, деча къамаьлах а гуш да цо сагал дезагӀа ахча лоархӀалга. Цо дувц Жаннайна Тамерланах а, цун цӀагӀарабарех а, бакъда, шийна ховшше, ТӀахӀир хьоахавац: «Марем Исаевнайгара Жаннайна хайра зӀамига саг дика вахаш хинна ца Ӏеш, доккха хьал долаш а, моллагӀа бола нах шийх лоархӀа ца беш а хилар. Мехкдаьттеи гази йоаккхача компане, ший ткъаьи итт шу мара ца даьннача хана, из ва хьаким. Ший еррига ха Тамерлана дӀахьо Москве, цига ях цун ши йиша а, шоай бизнес а йолаш». Иштта, цар дезалах лаьца деррига ше Жаннайна дувцаш, Тамерлана воша хилар кӀеззига къодадаь дут Марем Исаевнас. ХӀаьта, цу кхалсага нийса мах беш, оал Жаннайга наьна-йишас Зейнапа: «Йовз сона из… ЧӀоагӀа хӀиллеи говзали йоаллаш кхалсаг я из», аьле. Тамерлана Жанна йодаеча а доакъашхо я Марем Исаевна, цунах а гуш да из дика кхалсаг ца хилар. Дегаза да тӀехьагӀа цо Жаннайга деш дола къамаьл: «Яь, гаргара саг, хьо со бӀаргаго безам болаш яц мотт сона… Иштта хул наха оала баркал! Со-м дикадар де еннаяр. Сона ма горий Ӏа дувхаду барзкъа, хьо къе яхалга, цудухьа новкъостал де еннаяр со-м…» Тамерлан сагота вац ший цӀагӀарча наьхеи шийи вахар нийса дӀадодаш хуле, нахах нах хеташ а, царна дагарадар кхетаде ловш а вац из. «Лоаман Ӏадатех» яхача романа тӀа вувцача Рашида даь-веший ТӀахӀирачарех таралест цун уж оамалаш. Турпалхочо Фатимас цох йоах: «Нанна чӀоагӀа дика воӀ ва из, дика воша ва ТӀахӀираи йижараштеи, бакъда, ший ирази, цӀагӀарчар ирази латтача новкъа из хӀамо юхасоцавергвац…» ХӀаьта, ТӀахӀирах дувцаш, цо йоах: «Сона дукхавеза из. Дог-цӀена а сийрда а саг ва… Сона дегаза ба из цамогаш волга ховшше, цунга маьре баха гӀийрта кхалнах. Царна из везацар, цунгара ахча дезар. Цул вогӀа фу хургда». Из къамаьл хинначул тӀехьагӀа, хьоашал тоссалу цу шин кхалсага. Фатимас дувцарах а, ТӀахӀирага ихача каьхаташ тӀа гӀолла а Жаннайна хов ший маьра дӀадахача вахарах цхьаццадола хӀамаш. ТӀой тувсаш хьежача кхалсага нийсача наькъа тӀа йоаккх, де дезар хьалхадоаккх цунна. ТӀаккха романа тӀа гучайоал эрсий йоӀ Людмила. Цунца бувца мотт корабоагӀа Жаннайна, кхы шийца новкъост воацаш, ше цхьанне дийца Людмилай ТӀахӀираца хинна эгӀазал дӀайоаккх цо, тӀаккха Людмилас ше из талхаргволаш яйта хинна молхаш йохаргйолаш, хьайоах кашмашкара. Цул тӀехьагӀа, моллага дарба дайташ, верзаву ТӀахӀир. Людмила ше а ший дег чу хиннача балех мукъаялац уж хьаяххалца. Из гуш да ер эпизод ешаш: "Ше кхерар а кӀаьдъялар а ца зувш, каша тӀара каша тӀа йодаш, оахкар цо. БархӀлагӀа болча кхеран кӀалхара цунна юха а корадир шод баь кӀадилг. Шорттига цо из хьадаьстача, берага санна цӀогӀа даьнна ела йолаелар из: «Жанна, ер я вай лехар! Даьла, баркал хьона!» Хьалха Людмилайца хинна дорхал цӀенъенна дӀаяьннай уж кашмашкара цӀабоагӀаш. ТӀахӀир вийрзачул тӀехьагӀа, «гонахьа деррига а фаьлга тӀа дувцаш санна хоза дар, хӀана аьлча, ТӀахӀири Жаннаи бар бокъонца ираз долаш». Цул тӀехьагӀа, ТӀахӀир балха араваьлча, гучайоал хьалха хьоахаеш мара ца хинна турпалхо Аза. Ца езаш йигача сага мах гуш ба цига ТӀахӀира леладечох а, Жаннайга оалачох а: «Бехк ма баккхалахь, хьо низагӀа саго йоагӀаяьяц укх цӀагӀа, цӀаяха хила езар», — йоах цо, ший Азайцара хьоашал тоссаденначул тӀехьагӀа. ТӀахӀира Людмилайца леладаьр а да ийрча, хӀана аьлча, дешара гӀулакха шийна болча пайданна ше цу эрсий йоӀа дег чу вижийтав цо, цул тӀехьа цунцара гӀулакх хоза ца къоастадеш, гӀожал гойт цо шийгара. ТӀахӀира ахчах деш, Людмилас ше деш, цул совгӀа, ТӀахӀира хьалхара а кхоллама балхаш ду цо. Ахчо хьаькъал совдаккхац, дешаро совдоаккх, цудухьа, ала доагӀа Людмила ТӀахӀирал тӀех я, аьнна. Жаннайца леладер а да тешаме воацалга гойташ а, цул совгӀа харцлера а тӀера ва из: «Маьра юхьа тӀа хьежача, Жаннайна гора цӀогӀа тоха а, водар ала а из кийча волга, цо детта са гуш дар». Цо йоахар: «ЛадувгӀал, из хьоахадаь кхы сога йист ма хилалахь. Хьалха фуннагӀа хинна дале а, хӀанз со цунца йистхулаш вац хьона. Со массаза а балха ва. Сона хац, цӀагӀа яггӀаше, хьона из хьангара хезад…»

«Яха хьайна, хьо цхьанне а эккхаяц. Укх цӀагӀа моттиг тоъаргья массанена а», - йох ТӀахӀира Аза шийга йогӀаргья, аьнна, хетача хана. ХӀаьта, Аза дагаухаш, цун уйлаш иштта я: «Хилийта цун бер а, берригаш а духьала бовлийта сона, сайна езаш йолча цунца доаккхаргдола цхьа ди бахьанце а деррига са вахар дӀадала кийча ва со…»

Цунна карагӀдоал Азас арадаьккха йоахар бахьан долаш ше балхара эккхаяь Фатима меттаоттае а, Жанна юхайига а. ТӀаккха юха а вӀашагӀкхет уж, Азас воча ваьккха из эккхавича. Хьалха Тамерлан венача тайпара цун уроках хиле, юха а хьайоалаю цо Жанна. Жаннайх саг я, аьнна, ала мегаргда, ший маьр-нанас шоай коара маӀа нах деша тӀара боалаш бац, аьнна, къамаьл даьлга шийна хайча, цунна духьала Зейнапага цо оала ер дешаш дешаш: «ЦӀаькха из еча, алалахь, вай кхалнах царчул а чӀоагӀагӀа дош долаш ба, аьнна». Иштта, юха школе балха ара а яьнна, ший вахар нийса дӀадоладу Жаннас. ХӀаьта, Азас човхаваь ТӀахӀир, юха а Жанна дагаеха, саготденна лел. Турпалхочун Фатимай вахара кхел роман дешачун дег чу южаш я. Автора из йовзийт цо дег тӀара къамаьл даьчул тӀехьагӀа, Жаннайна цох хеташ дар аларца: «… Дег чура мел вӀаьхий хила йиш я саг, дӀатӀахьежача кхы нахал эргаш хӀама деце а. Фатима йийцача: юкъерча дегӀара, хьатаро цӀока, мора бӀаргаш…» Цун къамаьлага ладийгӀача, дӀадаха вахара денош шийна дайзача, Жаннас кхетадир, моллагӀа а йолча кхалсага ираз тайп-тайпареи, хӀаьта цар бала цхьатареи хилар. Жаннайна ТӀахӀира дарба дара наькъа тӀа яла новкъостал даьр а я Фатима, хӀана аьлча, цунгара хов Жаннайна ТӀахӀира лазарах цхьадола бакъдар. Наьна-йиша Зейнап а Жанна санна къахетаме дог долаш я. ТӀахӀир Жаннайна тӀехьа венача хана, из кхетам чу воацалга кхетадича, корзагӀа а ца йоалаш, цо оал: «Хоза зӀамига саг ва из, къа а хет цунах». Ший тайпара кхел я поезда чу цунца йодача Хьавайъяр а. Хоза иразе дезал хиннаб цунбараш, цӀаьхха бала бенабецаре. Цунца ва вурийтта шу даьнна хургвола воӀ Мухьмад, из операци е Москве вугаш, нанас гулдаь ахча, цо лайна хало ювц автора. МоллагӀа волча сага вахаре нийслуш а, гонахьарчар кхетаде дезаш а хӀамаш да уж. Цхьаццадола хӀамаш хьаийцача, Фатимайчунна тара я цун вахара кхел. Жаннас цунна дӀалу шийга дола ахча, цунах а хов из къахетаме дог долаш а, камаьрша а йолга. Йовлой Берсий «Идеальный» яхача романа тӀа ювц тайп-тайпарча турпалхой вахара кхелаш, гойт цар харцахьара а бакъахьара а оамалаш. Таханарча дийнахьа гӀалгӀай халкъа юкъе лелаш дола дукха кхоачамбоацараш гучадоах, нийса никъ хьех роман дешарашта. Романа тӀарча турпалхоша леладеча гӀулакхий мах бе, дикадари водари, хозадари ийрчадари къоастаде Ӏомалу уж. Роман, къоначарна хетадаь дале а, берригача наха а безамца дешаргдолаш да.