ГӀалгӀай даар

ГӀалгӀай даар — Кавказерча даарашта юкъера гӀалгӀай къаман даар да.

Даара къаьста белгалонаш

ГӀалгӀай даара юкъе доккха дакъа дӀалоацаш да дулх. Дукха хана денз из дуаш хьабоагӀаш ба гӀалгӀай. Дуар дукхагӀа бежана дулхи устагӀан дулхи да. Царех гӀалгӀаша шоай керттера къаман даар кийчду — дулх-хьалтӀам, вешта тайп-тайпарча хьоара даарех детт, цӀера тӀа дотт (шоашилг).

ГӀалгӀаша ше мо кхы дац аьнна лоархӀаш дола эггара хьалха хьаьшашта оттадеш дола даар да дулх-хьалтӀам да. Из цӀенача дулхах ца дича да́лац, дикагӀа устагӀандар лоархӀ. Хьалха Ӏай докъадаь дулх а тохар, цхьабакъда из хьаьшашта оттаде пайдан хиннадац. Хаьсасомаш а хиннад дуаш, царех хох, хьонк, болак, ябакх, чахра, кӀай хоарсам, 19-гӀча бӀаьшерал тӀехьа помидор, коартол, жакъоп. Из доацаш геттара дукха башх-башха баьцадаараши, кӀоанолгаши детт.

Бехкеча хьаьшашта лаьрхӀача даарах да «Кортеи, накхеи, думии». ЦӀен-даьй хьаьшашцара лерхӀам гойташ даар да из. Иштта лерхӀам хьокхаш хиннаб «Шурийла кхехкабаь Ӏаьхарг». Шу даланза бола Ӏаьхарг кхехка а бийя, тӀаккха шурийла боллаш хиннаб. Шун тӀа лоархӀаме хиннад «даттараш» (эрс: жаркое).

Шурийх а дукха даараш кийчдеш хиннад гӀалгӀаша. Шоа а дӀа техе, же а хьаьлий а шурех йоаккхаш хиннай галинг яха нахча, же шурех яьккхар коалда чу хьалъоллаш хиннай, маша хьаржакъа́ (большелистный лопух) юкъе а елле, хьаьлий шурийх яьккхар педа чу, къулга чу лелаеш хиннай.

Хьоарах дола даар кийчдеш атта хиннадац, хӀанз санна, хьалхарча заман чухь. Калхарца охьаш хиннад кӀа. Хьоарах кийчдеш хиннад чӀаьпилгаш, кхотораш, локъамаш, кӀолд чуелла, ябакх, коартол чуелла хингалаш, божолгаш. Божолгаш — Керда шу дездеш нажгоанцхой бетта хьоарах кийчъеш хинна кхосабаргаш я. Керда шу хьатӀакхоачача хана, ЦӀай-босера Ӏочукхувсаш хиннай уж. Жуврах еш хиннай сискал. Бетта жувра лелабаьб, цох даьттагӀа деш хиннад. Дицденнача даарех да «Кхункаш». КӀолдацеи жуврацеи кхехкаяь кхеш я уж. Ӏан хана кийчдеш хиннад из даар.

• Амасти — кенах даь худар
• Балаж — мукха ишках даь худар
• Бетта-мажарг — нахчеи ко́стагӀеи те́ха́ цу-мажарг.
• Бетта чкъаьра
• Даттараш
• Думи 
• ДаьттагӀа — даьттала кийчбаь цу
• КӀо — хьажкӀай ишках даь худар
• КIодар ― даьттеи кӀолди
• Кхеш
• Кхотор — дулх е нахча юкъейоалла кондар теха кхаь даькъах йола маькх.
• Кхункхаш — жуврацеи, кӀолдацеи кхехкаяь кхеш
• Лок
• Локъам — хьоарах даь герга чӀаьпилг
• Маш
• Мистам 
• Нитташ — хьоакхабаь нитташ
• Олг — хьоарах даь, сома, герга детта чӀаьпилг
• Сискал — жуврах даь герга чӀаьпилг
• Топаш — етта хьажкӀа
• Хингали
• Хуп оала худар 
• Хингалаш
• Хьонк — хьонк кийчбу е шурийла кхехка беш, е хила кхехка а бийя, налхийла кхорзаш. Иштта шув (зиза теха хьонк) а кийчбе йиш я.
• Цу — бетта жувра.
• ЧӀапилг — диткъа хьоарах даь, даьтта хьекха даар.

БерхӀа

• БерхӀа (гӀа: "берхӀ") — аьхьа коартоли, диллеи, кхерза хохи, можаовлеи, кондар е кхыйола баьцаши теха даар.
  • Котама берхӀа — котама дилла тӀа кийчбаь берхӀа
  • Бежана

• Котама берхӀа — котама дилла, шура, фуъ, коартол теха берхӀа.
• КӀай берхӀа — шуреи моша бочабӀареи теха берхӀа;
• КӀома берхӀ — саьмарсаькх е аьхьа хьонка маьчеш теха берхӀа;
• Миста берхӀа — кӀеж яьккха мело дола морзи, тӀоаи, кӀеж яьккха шуреи, кӀезига-дукха диро йола кӀолди теха, педа чу кийчбаь бола берхӀа
• Найца́ берхӀа — фуа теха берӀха;
• ТӀоа берхӀа — тӀайхи кӀолдахи кийчбу берхӀа.
• ЦӀалх (гӀа: "цӀалх") — хьунхьачах (мистача хьачах) кийчбу берхӀа.

Мерза даараш

• ЗӀоакаш — мерзабаь кхерза бода. Цкъаза къарчӀ-къарчӀ оалаш хургболаш кийчбу.
• Мерза дуг — мерзача дугах кишмишки бочабӀари тох.
• Мерза маькх — кӀолд е модз тохкаш кийчъю.
• Кхорий цу — кхорех баьккхача цунах ду худар.
• Айра — пастила.
• Элг — пряник с корицей по ингушски.
• Тийдаргаш — тийда́ кхерза́ бода. Тийдаргашка хӀама чуйоллац. Мерза а мерза йоацаш а хул уж.

Хьовла

• хьоара хьовла/жувра хьовла — вайцига кийчду хьовла. Деттáча хьоарах е цунахи, налхахи, шекарахи кийчду.
• нохчий хьовла — арахьа чак-чак оала хьовла. Нохчаша шоаш гарзни хьовла оал цох — гарзá хьовла. Хьоарах хьокхабаьча кхерзáча бедах кийчду из модз а тохаш.
• пирсаьний хьовла — Ӏехьáча генарех кийчду хьовла. Заводашка дукха кийчду советий хана денз, вӀашкалетá хургдоацаш михьига (гвоздика) тайпан долча баьцовгӀай овлаех хий а тохаш.
• щербет хьовла — Зӏамигача Азера Ӏочудена хьовла. Шекарахи шурийхи кийчду. Каст-кастта юкъе бӏараш детт: дукхагӏа кхéбӏáраш (арахис) хул уж.
• бӀаран хьовла — бӀараши модзи тохаш кийчду.

Малараш

ГӀалгӀаша мел чайнаши (тайп-тайпарча баьцех: хьандаргах, кондарах, Ӏимарий баьцах, вешта гӀалмакхчайнаш), мутташи, мерза хиши.

• Шолха пити (шин баьцовгӀах даь малар)
• Шибаз пити (кӀома малар)
• Ом
• Баьца пити (баьцех даь малар)
• Масхам — корта бохабеш доаца малар, жуврахи, мезахи кишмишкахи тохаш кийчду.
• Мезамотт — шекарахи хийнахи кийчдеш хинна сомаши комараши детташ хинна малар.
• ЦӀин, къаракъ, чхьагӀар, йий, них — гӀалгӀаша им диллалехьа мийна корта бохабу малараш
• Сом ба-хий (компот)
• Яь эла (кисель)

ТӀатовжамаш

• Акиева Х. М. ГӀалгӀай къаман товшхал (эрс.) = Ингушская национальная культура : журнал. — М.: Вопросы истории, 1997. — № 16.
• Муса Гешаев. Кавказхой даар = Кавказская кухня (эрс.). — ISBN 5-9900-1644-6.
• Ингушские пироги кхотор
• [1]
• [2]
• Традиционная ингушская кухня