Хий

Википеди материал
Хий
Лаьттан тӀехен 71 % хиво дӀалаьцай

Хий (да) (водорода оксид) (эрс: Вода́, ингал: Water) — Н2O химе формула йола органикай боаца бинарни хоттам. Хин молекула водорода шин зирхатахи кислорода цхьан зирхатахи латт. Уж шоайла хетта́ я ковалентни бувзамца. ЛерттӀача хьа́ле́ хилча хий коача да, бос а боацаш (дукха сома ца хилча), хьадж а, чам а боацаш.

Онда хьал долча хих ша оал (шан кристаллаша лоа е йис кхолла мег), га́за хьисапе долча ха́на хих «хин Ӏи» оал[1][2]. Лаьттан дозала 0,05 % гаргга хих латташ да[3].

Лаьттан тӀехен 71 % хиша дӀалаьцай (оакафордаши, фордаши, Ӏамаши, дода хиши, бутув шанаши) — 361,13 млн км2[4][5]. Лаьтта тӀа хин 96,5 % гаргга оакафордашка да, 1,7 % дунен хин ламагӀараш лаьттан кӀалхара хиш да, кхы а 1,7 % — бутув шанаши шан кийнаши; доккха доаца дакъа додача хишка да, иштта Ӏамашкеи ушалашкеи. 0,001 % морхашка гуллу[6][7]. Лаьттан тӀара хин доккхагӀдола дакъа дир да, юртбоахама пайдан дац. Тезача хин дакъа 2,5 % гаргга да, белгалдаккха деза цу дерригача хин 98,8 % шана тархенашкеи лаьттан кӀаларча хишкеи долга. Дерригача тезача хин 0,3 % кӀезигагӀа додача хишкеи Ӏамашкеи тӀехар-Ӏанара чуи да, цул кӀезигагӀа (0,003 %) дийнача организмашка да[6].

Дика чӀоагӀа полярни растворитель да хий. Ӏалама чу массахана ийна хул тухашцеи газашцеи.

Лаьттан тӀа вахар хилара: дийнача организмай химе лоаттама а, Ӏалама лоаттама а, хаоттама а белггалча бехкамаех бехкам ба хий хилар. Лаьттан букъа тӀа мел долча са доаллача хӀамашта эггара чӀоагӀагӀа эшаш дар хий да[8].

Дош легадар[тоаде | тоаде чура]

  • хий (да)
  • хиш (да)


  • Мичахьа? Хила/хи чу
  • Мичахьара? Хилара/Хи чура
Дожар Цхьоален таьрахь Дукхален таьрахь
ЦӀера д. (мала? фу?) хий хиш
Доала д. (хьан? сен?) хин ?
Лура д. (хьанна? сенна?) хинна хишта
Дера д. (хьан? сево?) хиво хиша
Кечала д. (хьанца? сенца?) хица хишца
Хотталура д. (хьанах? сенах?) хих ?
Меттига д. (хьанга? сенга?) хига хишка
Дустара д. (хьанал? сенал?) хил ?

Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]

  1. Henniker, J. C. (1949). «The Depth of the Surface Zone of a Liquid». Reviews of Modern Physics (Reviews of Modern Physics) 21 (2): 322–341. DOI:10.1103/RevModPhys.21.322.
  2. Pollack, Gerald. Water Science. University of Washington, Pollack Laboratory. — «Water has three phases – gas, liquid, and solid; but recent findings from our laboratory imply the presence of a surprisingly extensive fourth phase that occurs at interfaces.»  ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 5.02.2011. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.02.2013. Архиве диллад 2012 шера оагӀой 13 дийнахьа.
  3. Моря принесены на Землю из космоса? Архиве диллад 2017 шера маьцхали 29 дийнахьа.
  4. CIA- The world fact book. Central Intelligence Agency. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.12.2008. Архиве диллад 2010 шера наджгоанцхой 5 дийнахьа.
  5. Marine Science: An Illustrated Guide to Science
  6. 6,0 6,1 Gleick, P.H. Water in Crisis: A Guide to the World's Freshwater Resources. — Oxford University Press, 1993.
  7. Water Vapor in the Climate System (ингл.). American Geophysical Union. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 13.02.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.02.2013.
  8. United Nations. Un.org (22 тушола 2005). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2010. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.02.2013.