Чулоацамага гӀó

Оарстхой

Википеди материал
Тувла ма де Оарцхошца — Аьрзера хьадаьннача тайпаца, иштта наьрташца а орхустошца а — Наьртий эпоса турпалашца.
1842-ча шера оттадаьча Кавказерча края мехкасурта тӀа оарстхой гӀалгӀашта юкъе болаш хьоахабаьб
1847-ча шера Кавказерча областа Бурон тӀема округеи ЗӀамигача Нохчийчеи оарстхой долаш белгалдаьха лаьтташ

Оа́рстхой, оа́рштхой, иштта о́рстхой (эрс: Орстхойцы, орстхоевцы), е Оарстхой шахьар (эрс: Орстхоевское общество[⇨] — гӀалгӀайи нохчийи къамашка тархьаре хинна юкъарло; юкъерча бӀаьшерий гӀалгӀай шахьар а я, нохчий тукхам а да. Оарстхой хьабаьнна а баьха а моттиг гӀалгӀай лоам чуводача да́да Эса йистереи Фартан йистереи лаьтташ да[⇨]. Оарстхой юкъара юрт Аьрште хиннай, цун цӀера тӀара хьаяьннай оарстхой цӀи а.

Юкъара хоам

[тоаде | тоаде чура]

Ло:Керттера лустам

Кхыча къамаша мо цхьан юкъа гӀалгӀаша чоалхане система лелаяьй адамий тоабаш белгалйоахаш тайп-тайпара цӀераш а йолаш. Уж тоабаш йоккхий а кагий а хиннай цаӀаш кхычарна чу а йолхаш. Цу тоабий цӀерех лоархӀ гӀалгӀашка дезал, цӀа, никъ, ваьр, тайпа, нохчашка — доьзал, цӀа, некъи, гар, тайпа.

ГӀалгӀашта юкъе шахьараш яхаш цхьанкхетараш хиннад. Уж шахьараш е цӀийнаца хоттаенна а хиннаяц, е тайпаша баьча бартах вӀашагӀкхеташ а хиннаяц — шахьараш нах бахача лаьттан тӀагӀолла хьахулаш хиннай. Еррига белгалъяьккха къоастаяь ялх-ворхӀ шахьар я [К. 1].

XX-гӀа бӀаьшу ахнега кхоачаш долча хана тукхам яхаш термин а йолаш нохчашта юкъе керда классификаци оттаяь хиннай. Цу классификацех, дукхагӀа мел дола тайпаш тукхамаш яхаш цхьанкхетараш хьа а деш вӀашагӀдетталуш хиннад аьнна оттадаьд (цкъарчоа 8 тукхам дар белгалдоаккхаш хиннар, цул тӀехьагӀа — 9[К. 2]). Таханарча дийнахьа хетачох, тукхамаш нохчашта юкъера фу е лаьтта белгалдоаккхаш леладу дош лоархӀ[6], тӀаккха гӀалгӀай шахьар — духхьала лаьтта — ГӀалгӀайчен да́къа белгалдоаккхаш лоархӀ[7]. Вайнаьха цхьанкхетараш массехк тайпара кхетаде йиш хилар бахьан долаш XIX-ча бӀаьшеренгара денз Россе кавказтахкаргахьа царех йоаккхаш йола цӀи общество (гӀа: юкъарло) хиннай.

Къаманга бехкар

[тоаде | тоаде чура]

Оарстхой тархьарца хьабаьнна моттиг малхбузехьа гӀалгӀай къам долаши, малхбоалехьа нохчий къам долаши хиннай. Цудухьа къаьстта Советий союз ехачул тӀехьагӀа къаманцара сакхетам чӀоагӀа болча вайна́ха́ юкъе ха мел йода къовсамаш хул — цхьаболчар оарстхой малхбоалехьа баха гӀалгӀай ба йоах[К. 3], вокхар — малхбузехьара нохчий ба йоах[К. 4]. Массехк тохкамо хьаяхачох, оарстхой юкъарлоно гӀалгӀай тархьаре чӀоагӀа лоадам бола да́къа лаьцад — гӀалгӀай къам латташ йолча 7 шахьарех цаӀ хиннай из[К. 1]. Нохчашка а да оарстхой яхаш тукхам, нохчий къам шийх латташ йолча 9 тукхама́ юкъе до́даш лоархӀ цар из (иштта, масала, 9 тукхаман белгало а йолаш Нохчий Паччахьалкхе Ичкерен тхьамагӀа тӀеи Нохчий къаман юкъарча конгресса байракха тӀеи латташ долча 9 седкъах цхьа седкъа — оарстхой ба[К. 2].

Советий хана а оарстхой паспорта тӀа гӀалгӀай болаш язбаьб даим[К. 5]. Ӏилман гӀоза чу а XX-ча бӀаьшереи XXI-гӀа бӀаьшу долалуши оарстхой къаманга бехкаш хилча, гӀалгӀай юкъарлонех цаӀ йолаш лаьрхӀаб уж[К. 6].

ХӀанз латтача хана. Этнолог В. А. Шнирельманс яхачох, оарстхой малагӀча къамах лархӀа деза лоархӀаме дац, къаьгга политикаца дувзаденна а да, хӀана аьлча оарстхой гӀалгӀай а нохчий а да́къа да — царех цхьабараш гӀалгӀай мотт а бувцаш шоаех гӀалгӀай оалаш ба, кхыбараш нохчий мотт а бувцаш шоаш нохчашца бувзабеш ба[10]. ХӀатоане оарстхоех цхьаццабараш цу шин къамах шоаш лоархӀе а, шоай къаьстта къаман сакхетам болаш ба[11] (дукха лагӀаш дола къаман сакхетам оал цох).

Лоаттам

[тоаде | тоаде чура]

Оарстхой шахьара лоаттам — цу шахьаре хинна тайпаши наькъаши — хӀанз а тохкамхоша дика техкадац, ер ма йий аьнна чӀоагӀъяь йолаш Ӏилманхой барт тайна классификаци а яц. Оарстхой дай галаехи, мержоехи, цӀечоехи, ялхароехи хьабаьнна хилар нийса лоархӀ[12], цхьабакъда иззамо нийса лоархӀ уж тайпаш шоаш цу оарстхоех лархӀар, цхьа ха яьнначул тӀехьагӀа царна из цӀи дӀатӀая́лар бахьан долаш.

Тайпаши наькъаши Хьабаьнна моттиг Фамилии и этногенез
1. Белхарой 1978[К. 7]1991[14] Белхара Белхароевы[15] → гӀалгӀай
1.1. Булгучанакъан 1978[К. 8]1991[14] Эга чӀож Булгучевы[16]
1.1.1. Эга чӀож[К. 9] Дзагиевы/Дзангиевы/Зангиевы → цоринцы
1.1.2. Эга-ЧӀож[К. 10] Хашиевы → цоринцы
1.1.3. Хьай Мейриевы[18]
1.1.4. Куртой-Юрт Куртоевы[19]
1.2. КӀориганаькъан ДаьттагӀе Кориговы[20]
1.2.1. Баталовы[К. 11]
1.2.2. Берд-Юрт Мамиевы[21]
1.3. Фаьрганаькъан 1978[К. 12]1991[14] Фаьрг, Берашке, Аьрште Фаргиевы[22]
1.3.1. Арсамаковы[К. 13]
2. Галай 1973[23]1978[К. 14]1991[14] Акха-Босе

Мужган[24]

Галаевы, Базаевы, Гайсановы → гӀалгӀай
→ нохчий
3. ГӀоандалой 1973[23]1978[К. 15]1991[14] ГӀандала-Босе Гандалоевы[К. 16], Додовы → гӀалгӀай
→ нохчий
3.1 Акбиевы[25] → гӀалгӀай
4. Мержой 1973[23]1978[К. 17]1991[14] Мерж Мержоевы[18] → аккинцы-ауховцы[К. 18] → гӀалгӀай
→ нохчий
4.1. Аксаговы[К. 19] → гӀалгӀай
4.2. Гушлакиевы[К. 20]
4.3. Дербичевы[К. 21]
4.4. Кузьговы[19]
4.5. Мусаевы[28], Мусиевы[28], Мусоевы[28]
4.6. Хантыговы[29]
4.7. Юсуповы[30]
5. ГIулой 1978[К. 22]1991[К. 23] ГӀул, Хьайхар, Мерж Гулоевы[31], Гулиевы[31], Гациевы[32], Нагадиевы, Хучбаровы[31] → → гӀалгӀай
6. Мужахой 1973[23]1978[К. 24]1991[14] Мужахоевы (Мужухоевы)[33] → гӀалгӀай
5.1. Актомировы[К. 25]
5.2. Алихановы[34], Эльдихановы[34]
5.2.1. Гемиевы[К. 26]
5.2.2. Мосиевы[34]
5.2.3. Мургустовы[К. 27]
5.2.4. Ольгиевы[34]
5.2. Велхенаькъан 1978[К. 28]1991[14] Велхиевы[35]
5.3. Китиевы[36]
5.4. Куртоевы[19]
7. Органаькъан 1978[К. 29]1991[14] → гӀалгӀай
→ нохчий
8. Хьайхарой 1978[К. 30]1991[14] Хьайхар, Мерж Хайхароевы, Хамзатовы, Дженаралиевы, Турашевы, Хучбаровы, Гулиевы, Нагадиевы → гӀалгӀай
→ нохчий
9. ЦӀечой 1973[23]1974[37]1978[К. 31]
1991[14]2005[38] 		ЦӀеча-Ахка Цечоевы[15][39] → аккинцы-ауховцы[К. 32] → гӀалгӀай
→ нохчий
9.1. Апиевы[41], Опиевы[41] → гӀалгӀай
9.2. Бариевы[42], Бориевы[42] → гӀалгӀай
9.3. Боканаькъан[К. 33] 1978[К. 34]1991[14] ЦӀеча-Ахка Боковы[15][17], Келиговы → гӀалгӀай
9.4. ЦӀеча-Ахка Гардановы[15] → гӀалгӀай
9.5. ГӀарчой 1973[23] → гӀалгӀай
→ нохчий
9.5.1. Анастой Анастой (хӀанз ДаьгӀастен Ботлихски шахьара Анасалта я) Анастоевы → гӀалгӀай
→ нохчий
9.6. Мазиевы[43] → гӀалгӀай
9.7. Мусиевы[43] → гӀалгӀай
10. Ялхарой 1978[К. 35]1991[14] Ялхороевы → гӀалгӀай
→ нохчий

Шахьара лаьтта

[тоаде | тоаде чура]

ЦӀи

[тоаде | тоаде чура]
Таханарча ГӀалгӀайчени Нохчийчени ДаьгӀастени мехкасурта тӀа хьахье́кха́ дола оарстхой шахьара доазув
Таханарча ГӀалгӀайчени Нохчийчени ДаьгӀастени мехкасурта тӀа хьахье́кха́ дола оарстхой шахьара доазув

Эрсий меттала цхьаццаболча кавказ тохкача Ӏилманхоша (Ш. Б. Ахмадов, А. С. Сулейманов кхычар а) оарстхой тархьара лаьттах оарстхоех йоакккхаш йола цӀи йоаккх — Орстхой[⇨][44].

Оарстхошеи гӀалгӀашеи цу лаьттах Арсхте/Арште яхад яхаш хиннаб кхыча къаман тохкамхой[45], хӀаьта нохчаша — Арстхой/Арштхой[46]. И. А. Гюльденштедтс оарстхой лаьттах Округ Карабулак аьннад (оарстхошта тилла́ча тюркий, хьагучох белгга гӀумкий[47] овла болча «карабулаки» яхача арахьарча цӀерагӀа), цул тӀехьагӀа цо хьайоалаяьй из моттиг белгалйоахаш лелаю кхы массехк топоним: нохчий — Арисх Тояи/Ариш Тояй, черсий — Балсу (Фартан къаьнарча цӀерах — Балсу[48] (тюрк. «Меза хий»)[49].

Доазув

[тоаде | тоаде чура]

Хетаргахьа, юкъерча бӀаьшерен чаккхен мурагара денз оарстхой баьхаб Эса а, Фортан а хиний магӀарчеи юкъерчеи даькъе. Таханарча дийнахьа оарстхой лаьтта нийслу доккхагӀа долча ГӀалгӀайчен Шолжа шахьара даькъ тӀеи, Нохчичен Серноводски шахьара даькъ тӀеи, Оарштхой-Фартан шахьара доазон йистерча даькъ тӀеи.

Оарстхой шахьара юхера моттигаши нахи

[тоаде | тоаде чура]
 — лаьтта Тийрка дехьарча гӀомарашка хьалдодаш хиннад[13]
— гӀалгӀай[13]
Роза ветров
Роза ветров
 — аьккхий[47], галай[13], ялхарой[50]
 — гӀалгӀай [13] (кхаькхалойи[51], цхьоройи шахьар[52])

Оарстхой лоалахой хиннаб аьккхийи ялхаройи (из тайпа цкъаза оарстхоех а дӀатох). А. С. Сулеймановс яхачох, оарстхой лоалахой хиннаб: лоамашкагахьа зӀилбухехьеи малхбузехьеи — гӀалгӀай шахьараш, малхбоалехьа — ялхаройи галайи, цхьабакъда галаех цо аьннар цо ше а кхыча тохкамхоша яхачунца вӀашкадагӀац, галай шоаш оарстхой хилар бахьан долаш[К. 36][53][13].

Пхьанаш

[тоаде | тоаде чура]

Оарстхой пхьанаш хӀанз а дика тохканза я, лоадам бола хоам гулбаьр А. С. Сулейманов мара хиннавац (1976—1985-ча шерашка диъ дакъа долаш арахийца болх), кхыча Кавказ тохкача Ӏилманхоша тохкмаш де езаш а я.

Дукхали баржари

[тоаде | тоаде чура]

XVIII-гӀа бӀаьшу чакхдоалаш — XIX-гӀа бӀаьшу долалуча хана оарстхой шахьаре 40-нега кхоаччаш пхьа хиннай, хӀаьта цун дина а политикацара а юкъара эйла ЦӀеча-Ахка хиннай, оарстхоша шоай дай баьха моттиг лоархӀаш йола. Цу ха́нна царех цхьа дакъа лоаман чӀожашкара Шолжа атагӀа гӀолла дӀахьабаьржа ба́ха хайшаб — таханарча ГӀалгӀайчени Нохчичени аренашкеи лоам дӀатӀакхачалехь да́дача лаьтташкеи хул из, цул тӀехьагӀа ДаьгӀасте дӀабахаб уж — арарча аьккхий юкъарло хӀетта хьахулача да́къа лаьцад оарстхой цхьан даькъо.

Оарстхоша шоаш хьаяхачох, тархьарца уж баьха моттиг Фортан хикертагара даьржега кхаччалца йола моттиг хиннай. Цигара Ӏоъарабаьнначул тӀехьагӀа — Шолжа юкъерча даькъе хайшаб: малхбоалехьа — ГихтӀенга кхаччалца, малхбузехьа — Яндарега кхаччалца[54].

XX-ча бӀаьшера оарстхой дӀахьабаржари цар дукхали официальни СССР а Эрсечен а хьисап деш нах дӀаязбеча хана лаьрхӀаяц. 1990-ча шера оарстхой инициативни тоабо Шолжа-ГӀала тӀарча «Комсомола фу» яхача газета тӀа лустам язбаь хиннаб[К. 37], цига оарстхой баьха моттигаш а цар дукхал масса саг гаргга хиннай а яздаьд[54], тӀаккха 1999-ча шера оарстхоех бола цхьаццабола демографе хоам социолог хиннача М. М. Юсуповс хьоахабаьб Россе Ӏилмай академе Этнологеи антропологеи института зарбанчено арахийцача «EAWARN» яхача бюллитена тӀа [55] (газета тӀареи бюллитена тӀареи хоам советий-россе Ӏилманхо хиннача В. А. Шнирельманас пайда ийцаб ший балхагахь[10]). Цу шин хьаста́ тӀатовжаш хилча, XX-ча бӀаьшерен 90-ча шерашка оарстхой дукхали уж баьха моттиги ишта хиннай:

  1. ГӀалме шахьари Бурои[54] — оарстхой бахаш ба, мел-б ховш бац.
  2. Казахстан[54] — оарстхой бахаш ба, мел-б ховш бац.

Оарстхой тархьар

[тоаде | тоаде чура]
СоагӀапчера оарстхой эбаргаш, аьттехьа ва́гӀар Мержой Биргиа[таржам де деза] Ахьмад ва.

Оарстхой тархьар яхар шин маӀане кхетаде йиш я. Цкъа дале, шахьар хьахинначул тӀехьагӀа хинна дола тархьар санна а кхетаде йиш я из, хӀаьта довзаш дола шахьара тархьар XVIII-гӀа бӀаьшера юхьига тӀара доагӀа Аьрште-Аьлени Футтани йистерча бердаш тӀа[57]. ШозлагӀа дале, оарстхошта юкъе чудолхаш хиннача тайпий тархьар санна а кхетаде а йиш я из — Галайи, Мержойи, Цечойи Ялхаройи. Шахьар хьаяьча цу тайпий тархьар дуккха кӀоарггагӀеи ширагӀеи да шахьара ший тархьарал — масала, Эрсий царствон каьхаташка XVII-ча бӀаьшеренгара денз хьоахаеча «Мерези» яхача топонимца бувз мержой[К. 38]. Из доацаш цӀечой ЦӀеча-Ахка а XV-ча бӀаьшера йиллай[58].

Хьабалар

[тоаде | тоаде чура]

Академик П. С. Палласас, 1793—1794 шерашка ший Кавказе экспедици еш баьча наькъа хоадамах болча белхагахь оарстхой белггала гӀалгӀаех хилар яздаьд[59].

Хьагучох, оарстхой шахьар XVII бӀаьшу чакхдоалаш XVIII бӀаьшу долалача хана эттай Аьрште-Аьлени Футтани бердаш тӀа нийслуча лоха лоамаш да́гӀача а́ра[К. 39]. Оарстхой юкъарло хьаеш кӀийленга лаьттараш ба аьккхийи, галайи, мержойи, цӀечойи, ялхаройи юкъарлонашкара нах. Оарстхой хьахиларгахь къаьстта цӀечой белгалбоахаш моттиг а хулар — массаболча оарстхоша шоаш хьабаьнна моттиг юкъерча бӀаьшарен ЦӀеча-Ахка яха эйла хиннай яхаш къамаьлаш хиннад нийслуш[60].

Шахьар оттар

[тоаде | тоаде чура]
Хьажа иштта: Галай, Мержой, ЦӀечой

Оарстхой бехкама магӀарчарнеи эгӀарчарнеи бекъ. МагӀара оарстхой ба́ха хайшаб малхбузехьа Эса юкъера дакъеи малхбоалехьа Фартеи Шалажа оала хийи долча лаьтта[61].

XVIII-гӀа бӀаьшере йодача юкъа XIX-гӀа бӀаьшу тӀакхаччалца оарстхой кӀалхахьа улача шаьрача ховша болабеннаб, бехкама эгӀара оарстхой оалаш бола уж хайшаб малхбузехьа Яндархий Шолжах кхетача меттера малхбоалехь Ша́лажа Фартах кхетача моттигага кхаччалца долча лаьтта[61].

Йоазонашка духхьашха хьоахабар

[тоаде | тоаде чура]

Оарстхоех бола хоам геттара кӀезига ба, болаш бар а XVIII-ча бӀаьшерен шоллагӀча даькъе географеца хоттаденнача литературеи Россе импере Ӏаьдала каьхаташкеи мара бац. Масала, карабулаки яха цӀи духхьашха 1763-ча шера М. И. Воронцовси А. М. Голицынси кулг яздаьча Кхыча мехкарча гӀулакхий коллеге каьхата тӀа хьоахаю, оарстхой цхьа да́къа шаьрача дӀакхолхадар бахьан долаш. ТӀаккха цу бӀаьшера 70—90-ча шерашка карабулакаш яхарашМалхбузехьарча Европерчеи Эрсечерчеи тохкамхой балхашка а хьоахабаьб (И. А. Гюльденштедт, Л. Л. Штедер, П. С. Паллас, кхыбараш)[62][63]. Н. Г. Волковайна хеталуш хиннад оарстхой лаьтта Вахушти Багратионе ший гӀорбаьннача «Гуржехьен географе» тӀа Ӏолиста хинна хила мег. Иштта цо йоахар В. Н. Гамрекелес хьадоаладаьча 1733-ча шера оттадаьча мехкасурта тӀа Фарта (Балсу аьнна цӀи яьккха́ча) йисте латтача 100 юрта баьхараш оарстхой хиннаб аьнна[64].

Духхьашха Россех кхетар

[тоаде | тоаде чура]

Долаш долча бовхамашта тӀатайжача, 1762-ча шера аьхки ахаш оарстхой им дилла кийча хиларал совгӀа ДаьгӀасте дӀа а баха́ Аджи-Муртазали яхача гӀумкий аьлан лаьтташка Эндирей эйла йисте кхалха кийча а хиннаб[65]. Из цар дарца уж Эрсечен кара чуболхилга а лоархӀаш хиннаб уж, Эндиреера уллубияш Эрсечен вассалаш хиларах. Россе паччахьа Ӏаьдала викал теш а волаш оарстхой 22 хьалххочо раьза а болаш соцам баь хиннаб цу хӀаманна тӀа. Уж хьалххой оарстхой чӀоагӀагӀа шиш болча 8 тайпа-наькъа викалаш хиннаб[66]. Ама́наталла Эндиреерча аьла́ хьалххой 5 бер дӀаденна хиннад[67]. Цу шерашка кхалхарах лаьца къамаьл деш а Россена караболхаш а оарстхошха хиннараш ба мержойи, даьттагӀойи, ялхаройи хьалххой (эрс: Мережиева, Татыхова, Элхургалиева, Аокаева фамилии). Кхелха́чарна юкъе цӀечой тайпан нах а хиннаб[68]. Цу шерашкарча каьхаташка ГӀоандалойи, Фиразовийи[таржам де деза], Булгучанаькъани, Бузуртанаькъани, КӀориганаькъани, Белхаройи юрташ (эрс: деревни) я ювцаш, хьагучох, цар Ӏе лаьрхӀа хиннад[65].

Хьалхара эрсий-туркий тӀом (1768—1774) хьа́лехь ШоллагӀча Екатерина паччахьа амар даь хиннад ГӀаьбартехьенахи «Къобанхин оагӀорахьа» да́хача къамаехи хоамаш гулде аьнна. Уж хоамаш ГӀизлара гӀапковна комендант хиннача Н. А. Потаповас гул а даь Маздакера ротмистр хиннача А. Шелковс 1768-ча шера ардара бетта Петербурге хьалдена хиннад. Цу хоамашка оарстхой «балсу» яхаш а болаш, МагӀарча ГӀумахих зӀилбухен-малхбоалехьа ба́хача карачаяштеи (лоам чуводача баха къарший), чегемаштеи, караджауштеи (лоам чуво́дача ба́ха дугарой), балкараштеи (малкхарой), дюгераштеи (лоамара дугарой) тӀеххьа хьоахабаьб уж[69]. 1771-ча шера оарстхоша Эрсеченна тешаме хургхиларца чӀоагӀо яь хиннай[1], цхьабакъда цу хана цу тайпара барт цхьа моллагӀдола Кавказера къам Эрсий паччахьалкхенах дӀакхета нигат долаш беш хиннабац — хӀанз укх миноте болча пайданна мара беш хиннабац цар из — шоаш де лаьрхӀар чакхдаьннача сахьате цу тайпара шоаш баь барт дӀабицбеш хиннаб цар. Дале а, И. Неймич инара́ла́ капитан Дегостодияс хоам дӀабеча хана ишта аьнна хиннад: «Они при первом случае доказали себя всеми образы доброжелательными, прося старшины и народ, чтобы, приняты были в вечное е.и.в. подданство, обещаясь дать от себя аманат»[1].

Эрсий-туркий тӀом дӀа а баьнна Кючук-Кайнарджера машара барт (1774 шу) язбарца, юхе мел дисар ца лаьрхӀача а, Къулбаседа Кавказе да́хача къамай вахара́ чӀоагӀа Ӏоткъам хиннаб — ГӀаьбартехье Эрсечен доалахьа хилар тӀаийцад, иштта Россе Ӏаьдало хӀирий шоай доала́ кӀала хилар а дӀакхайкадаьд, из бахьан долаш уж хӀирий шаьрача ӀокӀалабувла а болабеннаб. XVIII-гӀа бӀаьшу чакхдоалаш XIX-гӀа бӀаьшу долалуча хана оарстхой а шоай бахачара ӀокӀалабувла болабеннаб: цкъарчоа Шолжа йистеи, тӀаккха дӀахо тахан ГӀалгӀайчени, Нохчичени, ДаьгӀастени доазонашка нийслуча шаьрача аренашка Ӏохувшаш дӀагаьнабувлаш[70] (дукхагӀа мел бола оарстхой лоам чуводача ядача шаьрача аренашка кхы а 1772-ча шера а кхелха́ хинна хила тарлу[1]).

Хьаховчох, 1782-ча шера, цхьаццаболча оарстхошеи хӀирашеи дехар а даь, Россе Ӏаьдало Татартуп гӀапков хьалдаьд дехар даьраш гӀаьбартехи нохчий лоамароехи лорабергболаш[71]. 1781-ча шера Россе эскара подполковник, дивизионни квартирмейстер хиннача Л. Л. фон Штедерс даь тешал да долаш оарстхой гӀалгӀашца цхьана шаьрача юрташ ехкаш хиннилга дувцащ[72]:

«Я следовал берегом реки Сунжи через равнины, и поля ингушей почти до гор. По ту сторону [Сунжи] на 4 версты восточнее лежали под лесистым отрогом 3 или 4 деревни ахкиюртовцев, представляющих смесь ингушей и карабулаков…»

ГӀаьбартий кара хиларах

[тоаде | тоаде чура]

XVIII-гӀа бӀаьшере чакхйоалаш XIX-гӀа бӀаьшере йолалуча хана Россе Ӏаьдала тактика хиннай наг-нагахь цхьаццадола лоамарой къамаши фунаши (оарстхой а царна юкъе хиннаб) ГӀаьбартехьен кара да яхаш дола къамаьлаш чукховсар. Туркий мехка́ юкъедолхаш дола е цун Ӏаьдал долча лаьттаех оалаш хиннад цар уж ГӀаьбартехьен вассальни кара да аьнна. ТӀаккха ГӀаьбартехье цу юкъа Эрсий доалахьа йийрза хиларах, лаьтташ ГӀаьбартехьен кара да а́ларца из Россе импери кара хилар маӀан долаш а хиннад, цу лаьтташка шоаш шиш болаш хилар дӀагойташ а хиннад. ГӀаьбартий «доалахоша» Кукале заман хана денз оарстхошкареи кхыча лоамара къамашкареи йоал ийъяьй яхар бух болаш къамаьл дац, хӀатоане цхьан юкъа цу тайпара ахча гӀаьбартеша ийдеш моттиг хиннаяле а, гӀаьбартий оагӀув Эрсечено хьал а лоацаш царна дикагӀа дола герз Ӏалашдеш хиннача ханаца дувзаденна хиннад из деррига[73]:

«… Осетинцы, Балкарцы, Карачаевцы, Абазинцы, Ингушевцы и Карабулаки [то есть орстхойцы] есть люди вольные, и хотя они с некоторых времён и платили им [кабардинским «владельцам»] подати, но сие единственно последовало от вышеписанного предмета силы оружия Российского и покровительства им, Кабардинцам, данного, и тогда ещё Российское правительство не имело совершенного сведения о состоянии и вольности тех народов.
И. П. Дельпоццо[74]		»

Эрсий-кавказхой тӀом

[тоаде | тоаде чура]

XVIII—XIX-ча бӀаьшерашка Къулбаседа Кавказе моттигера тӀемаш хиннача хана, къаьстта «Боккха эрсий-кавказхой тӀом» (1817—1864 шераш) оалаш Россе импери эггара бирсагӀа хинна мур хиннача хана, орстхоша чӀоагӀа да́къа лоацаш хиннад лоамарой кара ца берзабайта гӀерташ эрсашта духьале еш. Бусалба дина кӀийлен тӀа Кавказа имамат яха паччахьалкхе вӀашагӀъелла́ча хана цхьаццабола оарстхой цу имамата шин административни даькъ тӀа нийсбенна хиннаб: Аьрштени (оарстхой шоай) Галашкени (галашкархой) вилаяте[1]. Оарстхоех дукхагӀбараш имамата́ хьалха латтача Шамала оагӀув а лаьца тӀом беш хиннаб, Шамала мурдашта юкъе цхьа оарстхо хиннилга а ховш да — ЦӀечой Жамбот. Дуккхача моттигашка оарстхой вайнаха юкъе эггара майрагӀа дола фу да яхаш бувц[75].

Хинначох керттерчун хронологи:

Цхьаццадолча Россе каьхата тешалашка оарстхоша тӀем тӀа лаьца́ да́къа хьоахадар[1]:
1840-ча шера тушола 30-ча ден рапорт:

«Вся Большая Чечня к нему [к Шамилю] передалась, равно как мичиковцы и ичкеринцы и многие ауховцы; качкалыковцы удерживаются в повиновении только присутствием нашего отряда. Некоторые из карабулакских [то есть орстхойских] и ингушевских деревень, все галгаевцы и кистинцы также в большом волнении и содействуют тайно или явно возмутителю.
инарал П. Х. Граббе		»

1840-ча шера ардара бетта 3-ча дийнахьара граф А. И. Чернышёва́ даь соакхал:

«В настоящем положении дел на левом фланге Линии Чечня в особенности обращает на себя внимание, ибо там, кроме коренных её жителей, гнездятся теперь все беглые карабулаки [то есть орстхойцы], назрановцы, галгаевцы, Сунженские и Надтеречные чеченцы и по призыву предводителя их Ахверды-Магомы, сподвижника Шамиля, собрать могут значительные силы, хорошо вооружённые, вблизи Военно-Грузинской дороги.
инарал Е. А. Головин		»

Советий зама (XX-гӀа бӀаьшу)

[тоаде | тоаде чура]

Хетаргахьа, 1920-ча шерашка жӀайрахойи оарстхойи гӀалгӀай къаман юкъарлонна юххера юкъебахаб, тохкамхошта хетачох, цу хӀаманца гӀалгӀай къам цхьанкхетар чакх а даьнна юкъара цхьа цӀи хьатӀаэцар хиннад[К. 41]. XX-ча бӀаьшера оарстхой гӀалгӀаех увш процесс йодаш хиннай, цу шахьара цхьа дакъа — нохчашца[56].

Советаш ехачул тӀехьагӀа (XX-ча бӀаьшера чаккхе — XXI-ча бӀаьшера юхьиг)

[тоаде | тоаде чура]

ХӀанзарча заман чу оарстхой гӀалгӀаштеи нохчаштеи юкъе ба, оарстхой фуртангаш арахьа а бах — Туркехьа[82]. 1990-гӀа шераш доладеннача хана денз цхьаболча оарстхошта юкъе шоай къам юхаметтаоттадарах йола уйла яьржа хиннай[56].

Товшхал

[тоаде | тоаде чура]

Мотт

[тоаде | тоаде чура]

Оарстхоша бувцаш бар гӀалгӀайи нохчийи мотт ба, иштта эрсий мотт а бувц (Туркий мехка — туркий мотт бувц). XVIII-ча бӀаьшера шоллагӀча даькъе Л. Л. Штедерс яздаь хиннад «они частично понимают татарский язык» аьнна, татарский яхачунца ловшбар гӀумкий мотт хиннаб[85].

1930-ча шерашка А. Н. Генкос оарстхоша бувцаш бола мотт, Ю. Г. Клапрота тохкамашка долаш долча материалашта тӀа а товжаш, нохчий меттаца тарбеш хиннаб, амма къаьстта тоаба хьа а еш белгалбаьб цо оарстхоша лебу мотт[86]. Цхьабакъда, 1897-ча шера хиннача хьисап деш нах дӀаязбеча хана хьакхаьчача лингвистически хоамаштеи, 1926-ча шера ше даьча тохкамаштеи тӀа а товжаш цо яздаьчох, Эса магӀареи юкъереи доакъошка ба́хараши, цхьан даькъе Фарта йисте ба́хараши (галашкархойи, оарстхойи) гӀалгӀай мотт бувцаш ба[87].

1963-ча шера нохчий Ӏилманхо-лингвист хиннача Ю. Д. Дешериевс Галай чӀожа шахьаре бувцаш болча меттах духхьашха «нохчий метта юкъе йода галай чӀожа диалект» аьнна класификаци яьй, гуччахьа йола гӀалгӀай меттацарча гаргалон лараш хилар белгал а доаккхаш. Цо яздаьд:

«Исторически аккинский и галанчожский диалекты занимали промежуточное положение между плоскостными чеченским и ингушским диалектами. Поэтому в аккинском и галанчожском диалектах наличествуют явления, свойственные чеченскому, — с одной стороны, и ингушскому, — с другой[88].»

Тайп-тайпарча тохкамхоша бе-бе ю оарстхой диалекта цӀера транскрипци — arştxojn, erştxojn, orstxojn, иштта «карабулакский» (karabulak, qarabulak) яхеи «балой» яхеи (balojn — нохчаша я́ха́ ширъяьнна цӀи) цӀераш а лелаю[89]. XXI-гӀа бӀаьшу долалуча хана оарстхой диалект лелаяр белгалдаьнна хиннад ГӀалгӀайчен гӀинбухерчеи юкъерче даькъе (масала, СоагӀапча), цига официально оарстхой гӀалгӀай мотт бувцача гӀалгӀаех лоархӀаш хиннаб; Нохчашкахьа оарстхой диалект яьржа хиннай мехка малхбузехьа (масала, Нетхойи Шалажеи хикерта йисте), цхьабакъда 1944-ча шера нохчийи мехках баьхачул тӀехьагӀа Нохчий мехка из кхы лелабаьб-баьбац ховш хоам бац[89].

Ю. Б. Коряковс аьккхий-оарстхой наречи гӀалгӀайи нохчийи метташта нийсса увттаяьй, из царна юкъе латтар белгал а даьхад, цхьабакъда дукхагӀа мел йолча хана из е гӀалгӀай метта́ е нохчий метта́ юкъекхухьилга а белгалдаьд[90]. Россе кавказтахкархо хиннача д.и.н. Ю. Ю. Карповс а нахски кӀалтоабан чу уж метташ шоайла нийса лаьрхӀад — «родственные между собой чеченский, ингушский, карабулакский и бацбийский языки, составляющие нахскую (вайнахскую) языковую подгруппу, имеют общие генетические корни …»[91].

Оарстхой цхьан инициативни тоабано газета тӀа раьза а боацаш кхайкарал даьлга ховш да 1990-ча шера[К. 37], цхьаццаболча нохчий тохкамхошта раьза хиннабац уж цар оарстхой диалект нохчий метта ле́рах цаӀ да из а́лар бахьан долаш[54] (Хьажа Аьккхий-оарстхой ле́р § Классификаци).

Тешараши динаши

[тоаде | тоаде чура]

Тарматал

[тоаде | тоаде чура]

Юкъерча бӀаьшерашка оарстхой моллагӀа кхыдола вайнаьха фу мо шоай тармата ди лелабеш хиннаб, тахан уж дика техкадац[92]. Шоай торамий пантеон хиннай цар, цар текъамаш Ӏа́лама́и цу Ӏаламца цар бувзаш хиннача цӀувнаштеи Ӏибадат дарца дувзаденна хиннад. Адамаштеи хьайбаштеи таралесташ а долаш керттерзацӀувнаш а хиннад цар[92]. Фаьлгашкеи оаламашкеи уж цӀувнаш адамийи хьайбийи сибат долаш хьа а ухаш наьха ва́хара́ Ӏаткъаш хиннад яхаш тешаш хиннаб уж[92]. Хьагучох, им диллалехь оарстхошта юкъе супача саь культ хиннай чӀоагӀа лоархӀаме[75].

Къулбаседа Кавказа дуккхача къамай шира багахбувцама эпос хиннай — «Наьртий эпос». Наьрташ-турпалаш бувцаш дола оаламаш вайна́ха́ юкъе эггара дукхагӀа диса хиннад гӀалгӀай лоамара кхаьллашка. Духхьашха уж дӀа а яздаь кепатехар Оахаранаькъан ЧхьагӀа хиннав 1870-ча шерашка. Цо дӀаяздаьча оаламашка турпалхой шин даькъе бекъаш хиннаб: наьрташтеи (дика, эздибараш) орхустоштеи (во, цӀимхара, маькарабараш)[93]. Гуччахьа цо уж бийкъа хиннаболлашшехь цхьаццабола тохкамхой (масала, Б. К. Далгат а советий хана цунна тӀехьа тӀабехкараш а) нахски оаламашка бувцаш болча турпалех шолха цӀи я́ха болабеннаб: «нарт-орстхойцы» (нарт-арштхой, нарт-орстхой). Кхыметтала оригинала чу лаьттача тайпара «орхустой» ца яздеш «орстхой» яздеш хиннад цар тархьара оарстхой цӀи хила еза из яхаш. Цу тайпара оарстхойи орхустойи вӀашагӀбеттара́ раьза воацаш къамаьл даь хиннад профессора Дахкилганаькъан ИбрахӀима — наьрташ (эрс: нарты) ца оалаш наьрт-оарстхой (эрс: нарт-орстхойцы) алар гӀалат хилар лаьрхӀад цо. Цо ший къамаьл тӀачӀоагӀдаьд наьрташи орхустойи яхаш дола ши дош тайп-тайпара кхетам болаш хиларцеи, гуччахьа къаьгга «орхустойи» «оарштхойи» яха ши термин Оахаранаькъан ЧхьагӀас ший балхашка къеста а еш лелаяь хиларцеи. Наьрт яха термин, цо хьаяхочох, эпосаца ювзаенна я, хӀаьта оарстхой — къаманца[94].

Ислам

[тоаде | тоаде чура]

Вайнаха юкъе эггара хьалхагӀа им дилла́рех хиннаб оарстхой, из бахьан долаш им дилла болча нохчашта гарга а баха, йӀаьхача заманна тарматал леладеш хиннача гӀалгӀаех уж хийрабувлаш моттиг хиннай.

Вахар-лелар

[тоаде | тоаде чура]

XVIII-ча бӀаьшера оарстхой йорт етташ лела нах ба яхаш цкъа хьоахабаь моттиг я[95], цхьабакъда кхы мел йолча моттигашка уж цхьан метте Ӏохувшаш бахаш хилар хьоахадаьд. Юртбоахама балхаш дувцаш хилча, оарстхой тух доахаш хиннилга ховш да, цу тайпара моттигаш хиннай МагӀарчеи, Юкъерчеи ЭгӀарча Берешке а, БерхатӀа а, ДаьттагӀа а (вир букъе яхача дукъ тӀа), Мержа́ йисте, кхычахьа а. Тух доаккхаш хилча тух доаллача Ӏалама берхӀа тӀара хий хьа а ийце, Ӏанарца из цӀендеш хиннад[96].

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]

Доашхамаш

  1. ↑ 1,0 1,1 ГӀалгӀай тархьархо хиннача Коазой Нурдина 6 шахьар белгалъяьккхай: кхаькхалой, жӀайрахой, оарстхой, фаьппий, цхьорой, чулхой (эрс: Галгай, Джейрахой, Орстхой, Фяппий, Цорой, Чулхой), цул совгӀа оаламаш ювцаш 12 шахьар хиннилга а дийцад[1]; этнопсихолог, к.пед.н. хиннача О. С. Павловас 7 шахьар белгалйоахаш хиннай лакхе Ӏохьоахаяьрашта кхы а аьккхий шахьар тӀа а тохаш[2].
  2. ↑ 2,0 2,1 Эггара хьалха тукхам яха термин нохчашта юкъейоалаяьри цар дукхал Ӏойилла гӀийртари М. А. Мамакаев хиннав. 1934-ча шера яз а баь, 1936-ча шера кепатехача «Правовой институт тайпизма и процесс его разложения» яхача лустама чу авторо «тукхам» яха дош цкъа тӀехьа хьоахадаь хиннадац[3]. «Тукхама» къоастам из болх хийца а хийца хоам тӀа а теха тӀехьагӀа арабийннача тӀакхийттаб цу тӀа 1962-ча шереи — «Чеченский тайп (род) и процесс его разложения», укхаза М. А. Мамакаевс 8 тукхам белгалду[4], 1973-ча шереи — «Чеченский тайп (род) в период его разложения», укхаза дӀахо массане тӀаийца лелаергйола дагарг лелаю — 9 тукхам[5].
  3. ↑ Из йоах, масала, Коазой Нурдинеи[1], Таренаькъан Лиляси кхычари[8], иштта кхычар а
  4. ↑ Масала, М. А. Мамакаевс[4][5], Д. А. Хожаевс[9], кхычар а
  5. ↑ Волкова, 1973, оа. 170; Шнирельман, 2006, оа. 209—210 (ссылаясь на Н. Г. Волкову, 1973, с. 162, 170—172).
  6. ↑ Например, Крупнов, 1971, оа. 119, 152, 174; Павлова, 2012, оа. 56, 83 и другие.
  7. ↑ У А. С. Сулейманова — Белхарой[13].
  8. ↑ У А. С. Сулейманова — Булгучан-некъие[13].
  9. ↑ ЗагӀенаькъан Эга чӀожера хьабаьнна хилар социальни мазашка хьоахадаь да — Facebook тӀа ГӀалгӀай Мехка вахача ЗагӀенаькъан Ислама йоах ишта[17].
  10. ↑ Хьаьшанаькъан Эга чӀожера хьабаьнна хилар социальни мазашка хьоахадаь да — Facebook тӀа ГӀалгӀай Мехка вахача ЗагӀенаькъан Ислама йоах ишта[17].
  11. ↑ Баталовы относятся к разным тайпам: 1) Баталовы из села Сагопши относятся к Кориговым (переселились в Сагопши из-за кровной мести); 2) Баталовы-Умаровы ведут родословную от Леймой; 3) проживающие в Грозном Баталовы — от Тангиевых (Дахкильгов, 1991, оа. 25).
  12. ↑ У А. С. Сулейманова — Ферг-некъие[13].
  13. ↑ Фамилию Арсамаковы (гӀа: Арсмакнаькъан) носят представители разных ингушских тайпов: 1) несколько семей из Экажево ведут свою родословную от Фаргиевых (Белхарой); 2) Арсамаковы из Аки-Юрт, Кескем и некоторых других населённых пунктов — Евлоевы (Йовлой); 3) Чемхильговы (Барханой), проживают в Верхних Ачалуках; 4) Тимурзиевы, проживают в Базоркино; 5) Чергизовы, Могушковы (Цорой); 6) Чергизовы (Малорой); 7) Бисархой, проживают в Гамурзиево; 8) Полонкой, проживают в Базоркино (Дахкильгов, 1991, оа. 18—19).
  14. ↑ У А. С. Сулейманова — Галай[13].
  15. ↑ У А. С. Сулейманова — ГIандалой[13].
  16. ↑ Носители фамилии Гандолоевы могут быть разного происхождения: 1) орстхойские семьи из Бамута, Кескема, Сагопши и Яндаре; 2) часть Гандалоевых из Сагопшей не родственна Гандалоевым-орстхойцам и ведёт свою родословную от чеберлойцев (Дахкильгов, 1991, оа. 36—37).
  17. ↑ У А. С. Сулейманова — Мержой[13].
  18. ↑ Информация о присутствии представителей тайпа Мержой в составе этногруппы аккинцев-ауховцев упоминается, например, в работе Н. Г. Волковой[26] и в переиздании словаря А. С. Сулейманова[27].
  19. ↑ Фамилию Аксаговы (гӀа: Аькхасагнаькъан) носят представители разных ингушских тайпов: 1) Мержой, проживают в Долаково; 2) Барахой, проживают в Плиево; 3) Баркинхой, проживают в Мужичи (Дахкильгов, 1991, оа. 13).
  20. ↑ Фамилия Гушлакиевы, патронимия Мержой, из Бамута, также проживают в Малгобеке и Сагопши (Дахкильгов, 1991, оа. 44).
  21. ↑ Дербичевы (гӀа: Дербичнаькъан) являются представителями разных ингушских тайпов: 1) Мержой, проживают в Алхастах, некоторые носят фамилию Сосуркиевы (гӀа: Сосаркъийнаькъан) 2) Албогачиевы (гӀа: Албохчнаькъан) (Леймой), проживают в Гамурзиево (Дахкильгов, 1991, оа. 46).
  22. ↑ У А. С. Сулейманова — Мержой[13].
  23. ↑ У Э. Ш. Дахкильгова — Цорой[31].
  24. ↑ У А. С. Сулейманова — Мужахой[13].
  25. ↑ Актомировы, Актемировы, Актимировы (гӀа: Ахтемарнаькъан) являются представителями разных ингушских тайпов: 1) Мужахой из Экажево; 2) Чемхильговы из Верхних Ачалуков; 3) Шоанхой из Экажево (Дахкильгов, 1991, оа. 13).
  26. ↑ Гемиевы являются представителями двух ингушских тайпов: патронимия Алихановых — Мужахой и Цорой из Алхастов (Дахкильгов, 1991, оа. 40).
  27. ↑ Мургустовы являются представителями двух ингушских тайпов: патронимия Алихановых — Мужахой и Барханой (Дахкильгов, 1991, оа. 70).
  28. ↑ У А. С. Сулейманова — Виелха-некъие[13].
  29. ↑ У А. С. Сулейманова — Оьрг-некъие[13].
  30. ↑ У А. С. Сулейманова — Хьевхьарой[13].
  31. ↑ У А. С. Сулейманова — ЦIечой[13].
  32. ↑ Информация о присутствии представителей тайпа Цечой в составе этногруппы аккинцев-ауховцев упоминается, например, в работе Н. Г. Волковой[40] и в переиздании словаря А. С. Сулейманова[27].
  33. ↑ Информация о принадлежности Боковых к тайпу Цечой упоминается, например, в СМИ — это утверждает интервьюируемый журналистом ИА «Кавказский Узел» житель Ингушетии Абдулла Боков[17].
  34. ↑ У А. С. Сулейманова — Бока-некъие[13].
  35. ↑ У А. С. Сулейманова — Iалха некъи[13].
  36. ↑ 1997 шера юха арахийцача А. С. Сулейманова оарстхоех болча лустама йоазон тӀа цхьаццайола политизаци чуяьнна хиннай: 1) ялхаройи, галайи тайпаш нохчий долаш санна белгалдаьхад (шаккхе а тайпа нохчий а, гӀалгӀай а доллашшехь); 2) Аренгахь оарстхой баржар малагӀча доазонах хиннад дувцача метте хьалха мо хоадам бинза «уходила в затеречные пески» аьнна яздаь а доацаш, хаьдда «уходила за реку Сунжу» аьнна яздаьд; 3) А. С. Сулеймановс юххьанца гӀалгӀаштеи, нохчаштеи юкъера моттиг дӀалоацуш хинна фу да из яхаш цо оттабаь хинна экам дӀабаьккхаб (Сулейманов, 1978, с. 78-80; Сулейманов, 1997).
  37. ↑ 37,0 37,1 Лустама́ кӀала ӀотӀаязваь кхо саг хиннави: Х. Коригов — начальник ППО УМ-4 треста «ГТПС», С. Мержоев — диспетчер Прикаспийского отделения ВНИГИИК, М. В. Белхороев — прокурор Заводского района города Грозный[54].
  38. ↑ Ши каьхат да из:
    * Хьалхардар — 1616-ча шера ардара бетта 6-ча денал хьалхагӀа яздаьр: «Челобитная служилых „окочан“ Терского города, поданная в Терской приказной избе, о притеснениях со стороны кабардинского кн. Сунчалея Янглычевича Черкасского»;
    * ШоллагӀдар — 1619-ча шера маьтсела 4-ча денал тӀехьагӀа доацаш яздаьр: «Отписка терского воеводы Н. Д. Вельяминова в Посольский приказ о принесении шерти кабардинским мурзой Алегукой Шегануковым и о просьбе кабардинских мурз прислать к ним ратных людей для совместной борьбы с ногайскими татарами» (Кабардино-русские отношения в XVI—XVIII веках. (эрс.). constitutions.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам) — М: Издательство Академии Наук СССР, 1957. — Т. 1. — С. 95, 97).
  39. ↑ Коазой Нурдина́ хеташ хинначох, оарстхой шахьар XVII-ча бӀаьшерен чаккхенгара денз отта йолаеннай — гӀалгӀай лоамара шаьрача ара ӀокӀалабийннача хана (цун белхагахь кхыдола къамаьл а нийслу: оарстхой шахьар 6 гӀалгӀай шахьара́ юкъе хьоахаю цо, хӀаьта уж хьахилар XVI-ча бӀаьшерен шоллагӀча даькъага е XVII бӀаьшеренга диллад цо) (Кодзоев, 2002). Я. З. Ахмадовс оарстхой шахьар хьахилар XVIII-ча бӀаьшерен хьалхарча иттшерашка дийхкад (Ахмадов Я. З., 2009, оа. 161).
  40. ↑ ГӀалгӀай тархьархо хиннача Коазой Нурдина мухӀажирий дукха ишта йийцай: «3—5 эзар гӀалгӀа (дукхагӀа оарстхой)» аьнна[1].
  41. ↑ Из хетам аьннар хиннав гӀалгӀай тохкамхо Оахаранаькъан ГӀойберда Нурдин (1904—1987)[83], иштта советий-россе Ӏилманхочо В. А. Шнирельманса ший белхагахь яздаьд цу тайпара хӀама[84].

Хьасташ

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Кодзоев, 2002.
  2. ↑ Павлова, 2012, оа. 34.
  3. ↑ Мамакаев, 1936, оа. 55—71.
  4. ↑ 4,0 4,1 Мамакаев, 1962, оа. 10, 42.
  5. ↑ 5,0 5,1 Мамакаев, 1973, оа. 16—19, 84.
  6. ↑ Натаев, 2015, оа. 2, 7.
  7. ↑ К ингушской терминологии: термины «район», «город», «улица» // Материалы научной конференции, посвящённой культуре и истории ингушского народа «ГӀалгӀайче—Хьо—Со—МоцагӀе—Даимле» : Научный журнал. — Назрань, 1999. — Вып. 1. — С. 3.
  8. ↑ Ингуш.-рус. слов., 2009, оа. 536.
  9. ↑ Комсомольское племя, 04.10.1990.
  10. ↑ 10,0 10,1 Шнирельман, 2006, оа. 372—373.
  11. ↑ Павлова, 2012, оа. 57, 59.
  12. ↑ Ахмадов Я. З., 2009, оа. 162.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 13,16 13,17 13,18 Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 78.
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 История Чечно-Ингушетии, 1991, оа. 50.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Волкова, 1974, оа. 166.
  16. ↑ Волкова, 1974, оа. 161, 166, 228, 243.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Кавказский Узел, 16.11.2018.
  18. ↑ 18,0 18,1 Дахкильгов, 1991, оа. 68.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Дахкильгов, 1991, оа. 62.
  20. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 60.
  21. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 65.
  22. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 85.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 Мамакаев, 1973, оа. 19.
  24. ↑ Мужган
  25. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 13.
  26. ↑ Волкова, 1974.
  27. ↑ 27,0 27,1 Топоним. слов. Сулейманова, 1997, оа. 381.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Дахкильгов, 1991, оа. 71.
  29. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 88.
  30. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 102.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 Дахкильгов, 1991, оа. 42.
  32. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 43.
  33. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 70.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Дахкильгов, 1991, оа. 15.
  35. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 33.
  36. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 59.
  37. ↑ Волкова, 1974, оа. 161, 163.
  38. ↑ Ингуш.-рус. слов., 2005, оа. 474.
  39. ↑ Дахкильгов, 1991, оа. 97.
  40. ↑ Волкова, 1974, оа. 204.
  41. ↑ 41,0 41,1 Дахкильгов, 1991, оа. 18—74.
  42. ↑ 42,0 42,1 Дахкильгов, 1991, оа. 24.
  43. ↑ 43,0 43,1 Дахкильгов, 1991, оа. 64.
  44. ↑ А. С. Сулейманов. Топономия Чечни. — Нальчик, 1997. — С. 13. — 687 с.
  45. ↑ Комментарий № 275 Архиве диллад 2013 шера тушола 29 дийнахьа. к Гюльденштедт И. А. Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг., в переводе Т. К. Шафрановской.
  46. ↑ Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Архиве диллад 2015 шера тов 23 дийнахьа. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — С. 230.
  47. ↑ 47,0 47,1 Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 115.
  48. ↑ Ахмадов Ш. Б. Ук. соч. — С. 231.
  49. ↑ Гюльденштедт И. А. Провинция Кистия или Кистетия // Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг. К политической географии и народоведению Кавказских гор. — СПб.: «Петербургское востоковедение», 2002. — С. 244.
  50. ↑ Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 78, 105.
  51. ↑ Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 38.
  52. ↑ Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 64.
  53. ↑ Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX в. — М., 1974. — С. 163.
  54. ↑ 54,00 54,01 54,02 54,03 54,04 54,05 54,06 54,07 54,08 54,09 54,10 54,11 54,12 54,13 54,14 54,15 Комсомольское племя, 01.11.1990.
  55. ↑ Юсупов, 1999.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 56,4 56,5 Шнирельман, 2006, оа. 372.
  57. ↑ Ахмадов Я. З., 2009, оа. 52, 161.
  58. ↑ Ильясов, 2004, оа. 328.
  59. ↑ Пётр Симон Паллас, 1996, оа. 248.
  60. ↑ Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 79, 83.
  61. ↑ 61,0 61,1 Ахмадов Я. З., 2009, оа. 161.
  62. ↑ Волкова, 1973, оа. 162.
  63. ↑ Ахмадов Я. З., 2009, оа. 52.
  64. ↑ Волкова, 1974, оа. 163.
  65. ↑ 65,0 65,1 Доклад о границах и территории Ингушетии, 2021, оа. 66.
  66. ↑ Виноградов В. Б., Умаров С. Ц. Вхождение Чечено-Ингушетии в состав России. Грозный, 1979. С. 41—42
  67. ↑ Ахмадов Я. З. Взаимоотношения народов Чечено-Ингушетии с Россией в 18 веке. Грозный, 1991 г. С. 72.
  68. ↑ Волкова, 1974, оа. 168.
  69. ↑ Документальная история образования многонационального государства Российского. В 4-х книгах. Книга первая. Россия и Северный Кавказ в XVI—XIX веках. / Под общей ред. Г. Л. Бондаревского и Г. Н. Колбая. — М.: «Норма», 1998. — С. 175.
  70. ↑ Ахмадов Ш. Б., 2002, оа. 68, 234.
  71. ↑ Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722-го по 1803 год. Извлечения. — Нальчик: «Эль-Фа», 2001. — С. 318.
  72. ↑ Кодзоев Н. Д. Глава 4. § 1. Жизнь ингушей на равнинах и в горах // История ингушского народа. — 2002.
  73. ↑ Кипкеева З. Б. Северный Кавказ в Российской империи: народы, миграции, территории. (эрс.). rudocs.exdat.com (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2008. — С. 148—149.
  74. ↑ АКАК, Т. 4. — Тифлис, 1870. — С. 879.
  75. ↑ 75,0 75,1 Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 80.
  76. ↑ 76,0 76,1 Грюмберг Г. Е. Материалы по истории Дагестана и Чечни / С. К. Бушуев, Г. Е. Брюмберг. — Махачкала: Дагестанское государственное издание, 1940. — Т. 3. — С. 141—143.
  77. ↑ Потто В. А. С древнейших времён до Ермолова // Каваказская война. — Ставрополь: «Кавказский край», 1994. — Т. 1. — С. 623.
  78. ↑ Эммануэль Георгий Арсеньевич // Большая Биографическая Энциклопедия. — СПб.: тип. Главного Упр. Уделов, 1912.
  79. ↑ Бабич И. Л. Каждое племя может покоряться отдельно. Включение карабулаков в состав Российской империи // Восток Oriens : Журнал. — 2022. — № 2. — С. 203—2013. — ISSN 0869-1908.
  80. ↑ Базоркин, 1965, оа. 155.
  81. ↑ Дешаш белгалдахара гӀалат Неверный тег <ref>; для сносок E не указан текст
  82. ↑ 82,0 82,1 Ахмадов Ш. Б., 2002, оа. 44.
  83. ↑ Ахриев Н., 19.02.1992, оа. 2.
  84. ↑ Шнирельман, 2006, оа. 206—207.
  85. ↑ Штедер, 2010, оа. 210—211.
  86. ↑ Генко, 1930, оа. 685.
  87. ↑ Генко, 1930, оа. 683, 685.
  88. ↑ Дешериев Ю. Д. Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и исторического развития горских кавказских народов. Институт языкознания АН СССР. Чечено-Ингушский НИИ истории, языка, литературы и экономики. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1963. С. 86.
  89. ↑ 89,0 89,1 Коряков, 2006, оа. 26.
  90. ↑ Коряков, 2006, оа. 26—27.
  91. ↑ Гюльденштедт, 2002, оа. 406 (комм.).
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 Ильясов, 2004, оа. 214.
  93. ↑ Ахриев Ч. Э. «Несколько слов о героях в ингушских сказаниях» (эрс.). www.ingushetia.org (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Архиве диллад 2010 шера маьтсела 31 дийнахьа.// Сборник сведений о кавказских горцах. Тифлис. 1870 г., т. IV., отд. II, стр. 1−20.
  94. ↑ Ингушский нартский эпос / Сост. И. А. Дахкильгов. — Нальчик, 2012. — Т. 1. — С. 399—400.
  95. ↑ Гюльденштедт, 2002, оа. 243.
  96. ↑ Топоним. слов. Сулейманова, 1978, оа. 82, 83, 88, 99.

Литература

[тоаде | тоаде чура]

Пресса

Ло:Нахские народы и этногруппы

Ло:Хорошая статья Ло:Нерабочие сноски

Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=Оарстхой&oldid=69362»