ЦӀий

ЦӀий (да) — коача а, дӀа-хьа лелаш а дола хотта кӀада. Иштта цӀийх маьже лоархӀ. ЦӀий латт коачача гонахьехи (плазмах) цу чу лелача цӀийна оагилгехи (эритроциташ, лейкоциташ, тромбоциташ). Дего ший деттадаларца цӀий дегӀий миашка гӀолла тувс, тӀаккха тӀехьа тӀа мел доагӀача цӀийно хьалха дӀадаха́чунна Ӏоткъам барца цӀий дегӀа чу цахаддаш кхестийт.

БукъатӀехк йолча дийнатий цӀий цӀеча бесара хул эритроциташка кислород дӀа-хьа кхухьа гемоглобин я́лар бахьан долаш. Сага цӀий кислородах дизза́ (артерешка) хилча, сийрда-цӀе хул из, нагахьа из е́це́ баьдегӀа хул. Цхьайолча хипаьшкийи членистоногийи цӀий (нийсагӀа аьлча гемолимфа) гемоцианин хилар бахьан долаш сийно́ да.

ЦӀийна белгалонаш

Суспензе белгалонаш цӀийна белокий лоаттамга хьежжеи белокий фракций юкъмоттигага хьежжеи хул (дукхагӀча даькъе альбуминаш глобулинаел дукхагӀа я).
Коллоидий белгалонаш плазма чу белокаш хиларца ювзаенна я. Белокашта хий чулаца магар бахьан долаш, цӀийна лоаттам коача бус.
Электролитий белгалонаш цӀийна плазме анионаши катионаши хиларца ювзаенна я. ЦӀийна электролитий белгалонаш осмоса Ӏоткъамаца къоастаю.

ЦӀийна лоаттам

Организма деррига цӀий шин даькӀе декъ: миашка долчохи, маьженашкеи кӀадашкеи долчохи. Лаьтта́ча цӀийна кхо тӀоа белгалбаккха йиш я: лакхера тӀоа — плазма, юкъербар (тайшача беса, биткъа) лейкоцитаех латт, лохерабар (цӀе) — эритроцитех^[1]. УнахцӀена долча кхийнача адама цӀийна чу 50—60 % плазмас лоац, хӀаьта кепе элементаша 40—50 %. Дерригача цӀийна объем кепе элементий объемах^{[таржам де деза]} йийкъачул тӀехьагӀа хьахулачох гемокритий таьрахь (хьадаьннад ш.-ян. αἷμα — цӀий, κριτός — гойтам яхачох) е гематокрит оал. Гематокритий таьрахь проценташца белгалдоах, лоацдеш хилча «Ht» язду. Турбилга хьисапе долча пела чу цӀий чу а детте, хӀаьта цу пела а я гематокрит яха цӀи, центрифуга чу кхестийт цӀий, гематокрит гургйолаш. Цул тӀехьагӀа гӀоа хинна ӀокӀалайолхача цӀийна форменни элементаша (эритроциташа, лейкоциташа, тромбоциташа) дӀалоацача даькъага хьож.

Плазма

ЦӀийна плазма (хьадаьннад яний: πλάσμα — «цхьа хьакъоастаденна, хьахинна хӀама» яхачох) — цӀийна коача дакъа. Шийна чу плазме хийи (90 % совгӀа) белокаши, иштта кхыйола хӀамаши я. Плазмай керттера белокаш альбуминаши, глобулинаши фибриногени я. Органикай йоацача хӀамаша 2—3 % дӀалоац; царех я катионаши (Na⁺, K⁺, Mg²⁺, Ca²⁺) анионаши (HCO₃⁻, Cl⁻, PO₄³⁻, SO₄²⁻). ЦӀийна лоаттама чура органикай хӀамаш (9 % гаргга) акхарех екъ:

азот йоаллараш (белок, аминокислоташ, мочевина, креатинин, аммиак, пуринийи пиримидинийи нуклеотидий хувцаяларгахьа хьахулар)
азот йоацараш (глюкоза, хьаьна кислоташ, пируват, лактат, фосфолипидаш, триацилглицеролы, холестерин).

Иштта цитоплазма чу газаш а (кислород, кӀора миста газ), биологе хьинаре хӀамаш а (гормонаш, витаминаш, ферменташ, медиатораш) я. Гистологека йиллача, плазма яхар коачача хоттача кӀадан (цӀийна) оагилгашта юкъера хӀама я.

Форменни элементаш

Кхийнача адамий цӀийна 40-50 % кепе элементаша дӀалоац, плазмас — 50—60 %. Кепе хьамилгаех эритроциташи, тромбоциташи, лейкоциташи я:

Эритроциташ (цӀецара цӀе хьамилгаш) — кепе элементех эггара дукхагӀа я. Кхийнача эритроциташка тӀум яц, чусаттача Ӏоакъий хьисапе я. 120 дийнахьа лел, тӀаккха дийхка чуи, Ӏинжарилга чуи йохаю уж организмо. Эритроциташка шийгахьа аьшк дола белок я — гемоглобин. Цо эритроцитий керттера болх Ӏалашбу — газаш дӀа-хьа кхахьар, эггара хьалхагӀа — кислород. ЦӀийна бос гемоглобин бахьан долаш ба цӀе лесташ. Паьхкашка гемоглобин кислородаца хотта а яле, цунах сийрда-цӀеча бесара оксигемоглобин хьахул. КӀадашка оксигемоглобино ший кислород дӀалу, тӀаккха цунах ше хинна гемоглобин хьахул, из бахьан долаш цӀий баьдлу. Кислородал совгӀа карбогемоглобин хилча кӀадашкара паьхкашка кӀора миста газ кхухьа гемоглобино.

Файл:Blood3.ogv

Басардинза дола хӀанз мара хьаийца доаца адамий дийна цӀий. Шинна оагӀорахьара чусатта йола эритроциташи ах чакхсадоагӀа лейкоциташи я микроскопа кӀала гуш, фазай контраст

Тромбоциташ (цӀийна пластинкаш) яхараш оагилга пордос доазув теха йола мегакариоциташ оалаш йолча тӀехкий тӀума геттара йоккхийча оагилгий цитоплазман доакъош да. ЦӀийна плазман белокаца (хьокхама, фибриногенаца) цхьана тромбоциташа цӀий доттадалар] Ӏалашду, чов яьча миа чура цӀий ахар соца а деш, организм цӀий доврах лоръю цар.
Лейкоциташ (цӀийна кӀай оагилгаш) организма иммунни ража дакъа да. ЦӀийна хьоарсамах а даьнна кӀадех кхе́та аьттув ба цар. Лейкоцитий керттера функци хийрача фусехи хоттамехи дегӀ лорадар я. Иммуннича реакцешка да́къа лоац цар Т-оагилгаш хьаярца, хӀаьта царна шоашта вирусаши тайп-тайпара зе́не хӀамаш йовзалу. Цул совнагӀа, В-оагилгаш а я царех, антидегӀамаши, макрофагаши хьаеш йола, тӀаккха цара Т-лимфоциташта яйза йола хӀамаш хӀалакью. ЛерттӀача хьа́ле́ цӀийна чу лейкоциташ кхыча форменнича элементел дукхагӀа я.

ЦӀий яхар сиха кердадувлача кӀадех лоархӀ. ЦӀийна форменнича элементий регенераци къаенна оагилгаш дӀа а йоахаш, цӀий хьадеча маьженаша кердаяраш хьакхолларца Ӏалашъю. Цу маьженех керттеръяр сага а дакхача дийнатий а тӀехкий тӀум я. Сага цӀе е цӀий кхолла тӀехка тӀум дукхагӀча даькъе хаьнтӀехкаш чуи йӀаьхача турба тӀехкаш чуи йоалл. ЦӀийна керттера фильтр Ӏинжарилг да (цӀе пульпа), иштта цун иммунитета доал а ду (кӀай пульпа).

Физикани коллоидийи химега цӀий диллача

Коллоидий химега диллача цӀий яхар ахдисперсни раж я — плазма чурча эритроцитий суспензи (эритроциташ аййенна лела белокаша коллоида маркхал хьабу, мочевина, глюкоза иштта кхыйолча органикай хӀамаехи тухехи бакъйола маркхал хьахул). Цудухьа физикан химе оттамаш хьа а лаьца цӀийга хьежача, эритроциташ гӀоа санна ӀотаӀар суспензи ӀотаӀар санна да. Эшам боаца цӀий лерттӀача гематокрите хилча ньютона коачал хилац, цхьабакъда феца бувзам ца беча плазмах ньютона коачал ала йиш я.

Дукхал

Лоаттам

Белок — 7—8 % (плазма чу):
- мордза (сывороточни) альбумин — 4 %,
- мордза (сывороточни) глобулин — 2,8 %,
- фибриноген — 0,4 %;
Минерале тухаш — 0,9—0,95 %;
Глюкоза — 3,6—5,55 ммоль/л (пхаьний плазма фетта (хӀама йианза) волаш, IDF, 2011).

Гемоглобина да́къа:
- маӀача наьх — 7,7—8,1 ммоль/л Салийна 78—82 ед. ,
- кхалнаьх — 7,0—7,4 ммоль/л Салийна 70—75 ед. ;
ЦӀийна 1 мм³ чура эритроцитий дукхал:
- маӀача наьх — 4 500 000—5 000 000,
- кхалнаьх — 4 000 000—4 500 000;
ЦӀийна 1 мм³ чура тромбоцитий дукхал — 180000—320000 гарга;^[2]
ЦӀийна 1 мм³ чура лейкоцитий дукхал — 6000—9000 гарга;^[2]
- сегментотӀуман — 50—70 %,
- лимфоциташ — 20—40 %,
- моноциташ — 2—10 %,
- палочкотӀуман — 1—5 %,
- эозинофилаш — 2—4 %,
- базофилаш — 0—1 %,
- метамиелоциташ — 0—1 %.

Гойтамаш

Плазман осмоса Ӏоткъам — 7,5 атм гаргга;
Плазман онкоса Ӏоткъам — рт. бӀ. 25—30 мм;
ЦӀийна айхе — 1,050—1,060 г/см³;^[2]
Эритроциташ ӀотаӀара сухал:
- маӀача наьх — 1—10 мм/с,
- кхалнаьх — 2—15 мм/с (бера болчара 45 мм/с).

Функцеш

Къайла йолча миай система чу цахаддаш кхест цӀий, тайп-тайпара хьашташ кхоачашдеш:

Транспорта — цӀий лелар; укхаза кхы а функцеш белгалйоах:
- Садахара — кислород пехкашкара кӀадашка кхахьари, кӀора миста газ кӀадашкара пехкашка кхахьари
- Кхабара (трофикай) — кхачан хӀамаш кӀадий оагилгашка кхухь
- Экскреторни (дӀаараяхийтара) — эшаш йоаца хӀамаш хувцаялара продукташ организма чура дӀаарайоахаргйолаш пехкашкеи жамарашкеи кхахьар
- Терморегуляце — дегӀа температура доалдуц
- Регуляце — тайп-тайпара йола маьженаши ражаши хувтт, гормонаш дӀа-хьа кхухьаш.
Лорадара — хийрача агентех оагилгайи гуморальнии лорадар Ӏалашдар
Гомеостаза — гомеостаз лоаттаяр
Механически — цӀий чуда́р бахьан долаш маьженашта тургор ялар

ЦӀийна тоабаш

Эритроцитий цхьайола антигений белгалонаш хиларга хьежжа беррига нах ше-шоай цӀийна тоабах бекъ. Саг ше валлалца, ше Ӏоваьча хана хиннача цӀийна тоабаца вах. Эггара чӀоагӀагӀа лоадам болаш да цӀий «AB0» яхача системах йиъ тоабах декъари «резус-факторах» шин тоабахи декъари. ЦӀий дӀа-хьа дувттача хана цу тоабашка хьежжа цӀий вӀашкадоагӀе хьежаш лораде деза чӀоагӀа. I цӀийна тоаба йола нах моллагӀчоа цӀий дӀадала йиш йолаш ба, хӀаьта IV тоаба йолчарна моллагӀа цӀий чудувтта йиш я. Кердача цӀий дӀа-хьа дувттара ражо хьаяхачох, цӀий ше мо цӀийна тоаба йолча сага́и, ше мо цӀийна тоаба йолча сагагареи мара дувтта йиш йолаш дац. Хьоахаяча тоабел совгӀа кхы а я цӀийна тоабаш, хӀаьта цар лоадам ишта боккха бац.

Даь-наьн цӀийна тоабаш ховш хилча, берий малагӀа тоаба хургья ха йиш я, ишта берий тоабага хьежжв даь-наьн малагӀв хила мегаш я а хоалу.

Агглютининаши (антидегӀамаш) агглютиногенаши (антигенаш) хилар хьагойта улг:

Группа крови	Агглютининаш (антидегӀамаш)	Агглютиногенаш (антигенаш)
I (O)	α, β	яц
II (A)	β	A
III (B)	α	B
IV (AB)	яц	A, B

ЦӀийна лазараш

ЦӀийи цӀий кхоллара маьженаши тохкаш йолча, цул совгӀа этиологи, патогенез, клиника, таллар, дарба, лазар хургхилар, е лазар хургдоацаш цӀийна ража лазар соцадар тохкаш йолча лорала ралсах гематологи оал, цӀийоацаргаца дувзаденна хилча — онкогематологи. Хьайбай цӀийна лазараши, уж дерзадари, уж хургдоацаш хьайбаш лорадар ветеринараша тохк.

ЦӀийна лазараш

Анеми (яний: αναιμία — "цӀий кӀезигдалар) — дегӀа чу кхестача цӀийна чу гемоглобина дукхал лохъяларца белгалйоала клиникан-гематологе синдромий тоаба. Каст-каста гемоглобинаца цхьана эритроцитий дукхал а лохалу (е ерригача эритроцитий объём). Кхы хӀама тӀа ца тохаш, «Анеми» яха термин йоалйича, кхы ер ма дий аьнна хьалаца белгала лазар хилац. Тайп-тайпарча патологе хьалий симптомех симптом санна лархӀа еза из;
Гемолизиса анеми — цӀийна эритроциташ йохаяр;

Патологические состояния

Гиповолемия — патологическое уменьшение объёма циркулирующей крови;
Гиперволемия — патологическое увеличение объёма циркулирующей крови;
Эксикоз — сгущение крови в результате обезвоживания;
Гипокалиемия — низкое содержание ионов калия K⁺ в плазме крови;
Гипонатриемия — низкое содержание ионов натрия Na⁺ в плазме крови;
Гипогликемия — низкое содержание глюкозы в плазме крови;
Гиперлипидемия — повышенный уровень липидов и/или липопротеидов различной степени плотности в плазме крови человека;
Гидремия (разжижение, разведение) — увеличение объёма жидкой части крови при сохранении прежнего количества форменных элементов крови и гемоглобина.