Чулоацамага гӀó

ГӀалгӀай архитектура

Википеди материал

«ГӀалгӀай архитектура» («Ингушская архитектура») аьнна оал тайп-тайпарча гӀулакха́ гӀишлош хьалйотташ лелаеча гӀалгӀай ширача исбахьаленах а, иштта гӀалгӀай мел баьхача ягӀаш йолча цу шоайх гӀишлоех а. Уж гӀишлош хӀараяр ший хьожадар долаш я: нах бахар а, духьале яр а, дина гӀулакх дар а, иштта кхы а. Цу гӀишлоша тешалду гӀалгӀай къамага къаьстта ший, шира а йолаш, йӀаьхий а йолаш, ше мо кхы йоацаш материальни культура йолга. ГӀалгӀайче тайп-тайпара тархьара материальни культурах лоархӀаш 3000 совгӀа объект я, царна юкъе я 140 совгӀа гӀалий хьисапе бӀарчча архитектурни комплекс а. Ӏилмангахьа тохкамхоша царех оал «юкъерча бӀаьшерий гӀалаш йола пхьеш»[1][2][3].

Ӏилманхоша хьааьнначох гӀалгӀай архитектура ширача ханашка хьа а хинна йоагӀаш я. Цунна юкъейоагӀ циклопически яхаш йола доккхийча кхертӀойх яь гӀишлош. Царех йиса́р цхьацца яр ГӀалгӀай лоам массехк моттиге я: ТӀаргаме, Хамхи, Аьгекхала, Дошхьакъле, Кхарта, иштта кхычахьа а. Царех цхьаяраш, кӀирах баьча маркхалах яьраш, XIII—XV бӀаьшерашка хьалъеттай аьнна оттадаьд, хӀаьта вожаш, ширагӀа йола циклопически гӀишлош, маркхал боацаш хьалъеттараш, вай з. хь. II эзаршера 2-гӀча аханегара денз еттай аьнна оттадаьд[⇨].

Эггара чӀоагӀагӀа гӀалгӀай архитектура дегӀаенай гӀалаши вӀовнаши йоттарца. Кавказе из гӀалай культура юхадийнъялар хиннад юкъерча бӀаьшерашка, хӀаьта эггара хозагӀа цу культурай феномен белгалъяьннай лоаман ГӀалгӀайче, литературе «гӀалай мохк» («страна башен») аьнна дӀаяхай цунах цӀи[4][5][6][7]. Дукхалага а дикалага а диллача, гӀалаш йоттар эггара чӀоагӀагӀа укхаза дегӀадена хиннад. Цу хӀамо а, иштта кавказерча къамай оаламаша а, из гӀалай культура ший овлашкара юкъара цаӀ хилар хьагойташ долча белгалонаша могадайта цхьаболча Ӏилманхошта хетийта — ГӀинбухерча Кавказе гӀалаш йоттар доладаьраш гӀалгӀай хилар[8][9][10][11][12][13].

Ширача гӀалгӀай архитектурайна дуккха хана денз терко еш хиннаб тайп-тайпара Ӏилманхой. 1740-гӀча шерашка Вахушти Багратиони яхачо белгалдаьккхад, гӀалгӀашта «гӀишлош йотта хов кхерахи кӀирацеи, царех цар цӀенош а, гӀалаш а, гӀапковнаш а хьалду»[14]. ТӀехьагӀа гӀалгӀай архитектура шоай белхашкахьа хьоахаеш хиннаб: Л. Л. Штедер, П. С. Паллас, Ю. Клапрот, М. Ф. Энгельгардт, И. П. Бларамберг, В. Ф. Миллер; тӀаккха дӀахо советий хана чухьа — Л. П. Семёнов, Б. К. Далгат, Е. И. Крупнов, Байсаранаькъан Мурад, А. Робакидзе, И. П. Щеблыкин, иштта кхыбараш а[15].

ГӀишлош йоттар

[тоаде | тоаде чура]
ГӀалгӀай вӀовна куц да юкъе гӀолла хоадайича. И. П. Щеблыкин яхачо дилла сурт, 1928 шу

Укх темах дукхагӀа деша мегаргда: ГӀалгӀаша гӀишлош йоттара исбахьале

Юкъерча бӀаьшерий ГӀалгӀайче эггара дукхагӀа дегӀаденача белхаех хиннад гӀишлош йоттара гӀулакх. Цу гӀулакха юкъе къаьст-къаьстта «специальносташ» а хиннай, масала, кхертӀой лохараш/хьабоаккхараш а, кхераардархой а[16]. Цхьабакъда, эггара чоалханегӀа къаьстта болхговзал эшаш хиннад гӀишлонхочун пхьоал. Цхьа сел чоалхане доаца цӀенош а кхыйола гӀишлош а наха шоаш йотта могаш хинна бале а, чоалхане гӀалаш, къаьстта вӀовнаш хьалйоттар эшаш хиннад «къаьстта болча пхьарий карагӀдоала лакха пхьоарал а, поалхам а, Ӏилма а, техникацара оамалга даьккхар… из хьакъ хиннад дуккха боацача гӀишлонохой-говзанчий»[17]. Цу говзанчех гӀалгӀаша «тӀоговзанчий» оалаш хиннад (эрс: «искусники камня»). Цар специализацех хиннад вӀаштаръяь нах чуӀеш йола гӀишлош хьалйоттар, иштта тайп-тайпара маьлхара кашамаши, ердаши, элгацаши. ТӀеххьара шиаш, динца ювзаенна гӀишлош, хьалйоттар алхха хержа болча тӀоговзанчашта тӀадулаш хиннад. Пхьара ишта бола тешам цун доккха сийдар хиннад, цун кулгаговзал а эздел а наха къоабалдар хиннад.

Юкъерча бӀаьшерашка цӀихеза гӀалгӀай тӀоговзанчаш хиннаб[18]:
Янд (Аьрзера)
• Оахаранаькъан Дуго (Фуртовгара)
• Лаьнанаькъан Даьци (Фуртовгара)
• Чуранаькъан Хазби (Фуртовгара)
• Барханой Баки (Барханера)
• Дударанаькъан Ерда (Хьулера)
• Йовлой Арсмак (Йовлера)
• Хоаной Хинг (Хаьнера)
• Аьлданаькъан Таьт-Боткъа (ТӀаргамара)
• Баркимхой къонгаш (Лакхереи, Юкъереи Лохереи Озиг) — ишта, гӀишлош йоттара пхьоал леладеш бӀарчча тайпаш а хиннад. Царех да, вӀовнаш къаьстта тӀехдика хьалйотташ хинна, Баркимхой[19][20].

ГӀалгӀай гӀишлонхой мехка доазал дехьа а бовзаш хиннаб — Нохчийи, ХӀирийи Гуржийи мехкашка. Чоалхане гӀалаш йолаш гӀишлош хьалйотта дӀабехаш хиннаб уж[8][9][10].

Ӏилманхоша белгалдаьхад ГӀалгӀайчеи, Нохчийчеи, ХӀирийчеи, Гуржехьен гӀинбухера шахьараши чулоацача лаьтта ХIV-XVIII бӀаьшерашка къаьстта гӀалгӀаша гӀишлош хьалйоттар хьалхале йолаш хиннад[21].

Классификаци

[тоаде | тоаде чура]

Л. П. Семёновс 1920-гӀча шерашка вӀашагӀъелла йола ГӀалгӀайчен материальни культурай классификацен схема хӀанз а лоархӀаш я[12]. ХӀара йолча хӀамай хьожадар малагӀа да хьажжа, керттерча кхаь тоабаех йийкъай цо уж: духьале ярца ювзаеннараш, динца ювзаеннараш, саг дӀаволларца ювзаеннараш[22]. ДукхагӀча даькъе цу классификацера ара ца воаллаш, Е. И. Крупновс ший типологизаци йоалаяьй. Хьалхарча тоабах дӀатехай цо нах бахаши духьале лоаттаеши йола гӀишлош: уж я гӀалаш, вӀовнаш, гӀапгӀалаш, бур-боарзаш, гӀапаш. ШоллагӀча тоабах цо дӀатехай саг дӀаволлара гӀишлош: Ӏимараш (лаьттан кӀалхара), ах лаьттан кӀалхара кашамаш, маьлхара кашамаш (латтан лакхера), хьагӀара чура кашамаш, кхерах яь яьшкаш, боарзаш. КхоалагӀча тоабах дӀатехай шира элгацаш, ердаш, селингаш, наькъа йистера чурташ[23].

Аьрезера гӀалаш (вӀовнаш)

Кхерах яь гӀалай хьисапе гӀишлош ГӀинбухерча Кавказе вай замал хьалха II—I эзаршерашка къобана культурах хиннача нахага а хиннай[12]. ГӀалгӀай лоам массехк моттиге циклопически яхаш йола доккхийча кхертӀойх яь гӀишлош йиса́й, масала, ТӀаргаме, Хамхи, Аьгекхала[2][3], Дошхьакъле, Кхарта, иштта кхычахьа а[24]. Царех цхьаяраш, кӀирах баьча маркхалах яьраш, XIII—XV бӀаьшерашка хьалъеттай аьнна оттадаьд, хӀаьта вожаш, ширагӀа йола циклопически гӀишлош, маркхал боацаш хьалъеттараш, вай з. хь. II эзаршера 2-гӀча аханегара денз еттай аьнна оттадаьд[25][12].

Хьалйотташ яьккхача планах, яьча кладкай техниках, цхьацца кхыдолча бахьанашца а, ГӀалгӀайче циклопически гӀишлош тӀехьагӀа еттача гӀалашца вӀаший юкъара белгалонаш йолаш я. Тохкамхоша белгалдоах юкъерча бӀаьшерашка дегӀаена йола гӀалгӀай гӀалай архитектура бувзам болаш я Юкъерча Кавказе ширача ханашка хиннача кхерах гӀишлош йоттарца[26].

Ӏилманхошта хетачох гӀалгӀай гӀалаш, юхе дахача кхыдолча къамай гӀалашта юкъе гуш белггала я шоай тӀеххозалца а, кхерех йоахкача оатхалий дукхалца а: пенашца е картаца хетта йоалаш нийш; каразаш; корашта лакхе кхерах даь лабаш, иштта кхыдар а. Цу ше мел долча хӀамо гӀалгӀай гӀалаш къаьстта тоам болаш ю[27].

1931 шера украинхой тохкамхочо яздаьд:

«ХӀатоане къаьнача заман сийленгех, укхаза дукха диса долча, гу гӀалгӀай мел начӀал долаши говзал йолаши ба. Уж абатах хӀама ховш хиннабоаца нах, тхьовре, Москва кхы а юрт хиннача ханна, чхараш тӀа кхерах лакха гӀалаш йотташ хиннаб 26 метр а дукхагӀа а лакхал йолаш. Хьалхара сигалкхоач-гӀалаш Америке а доацаш, укхаза, Кавказа лоамашка хьахиннай ала йиш я»

Кегелес, 1931, оа. 4

ЦӀихеза советий археолог, кавказтохкамхо хиннача Е. И. Крупнов яхачо яздаьд[28]:

««Ингушские боевые башни являются в подлинном смысле вершиной архитектурного и строительного мастерства древнего населения края. Она поражает простотой формы, монументальностью и строгим изяществом. <…> Ингушские башни для своего времени были подлинным чудом человеческого гения, как для нашего столетия новые шаги человека в небо».»

Нах бахаш йола гӀала — нийса саьнаш дола е нийса биъ са бола кхерах яь гӀишло я, дукхагӀча даькъе шиъ-кхоъ гӀат йолаш, дикка топпар хьакха́ шаьра тхов а болаш. Кхоъ гӀат йолча гӀалий лакхал, юккъера хьаийцача, 10-12 метр хул, ларда боарамаш тайп-тайпара хул: 5×6 а, 10×12 а метр[29]. ГӀалий пенаш кӀезига-кӀезига хьаготталуш урагӀа долх. Цу хӀаманца гӀалгӀай гӀалаш къаьстта чӀоагӀа белггала я[2].

ГӀала чу юккъе багӀа «ердабӏоагӏа»

Нах бахаш йола гӀала йотташ кхертӀой Ӏодахкар ишта чоалхане хилац вӀов йоттача хана дохкаш мо. Цу шин тайпарча йолча гӀалий баьрелага хьажжа да из. ГӀала йоттар духхьал нах чуӀера духьа йотташ хиларга хьажжа, сихагӀа йотташ хиннай, из бахьан долаш тӀерача куца́ чӀоагӀа терко еш хиннаяц. ГӀалгӀайче гӀалаш дукхагӀа кӀира маркхалаца йотташ хиннай, тӀехьнахьа сома штукатурка еш хиннай ӀажагӀа е кӀай-ӀажагӀа беса, чухьнахьа кладкай овнашта маркхал дӀатӀахьокхаш хиннаб. Из белгало йолаш я лоаман ГӀалгӀайчера гӀишлош: гӀалаши вӀовнаши, ердаши элгацаши, маьлхара кашамаши. Оаламашка дувцачох, кӀира маркхалах дӀатохаш хиннад котама фуаш а, шура а[30].

ГӀала чу лардага хьаболалуш юккъе оттабеш хиннаб кхерах баь биъсаьна бӀоагӀа — «ердабӏоагӏа» оалаш хиннад цох. Цох дӀа а гӀортабеш бохкаш хиннаб гӀаташта юкъе бадаш бола сома гӀайбаш. «Царна пхорагӀа диткъагӀа бола гӀайбаш бохкаш хиннаб, цхьан дистаца кхертӀойх дӀагӀерта болаш. Цу гӀайбаш тӀа пицхаш йохкаш, царна тӀа топпар булаш хиннаб»[31].

Нах бахача гӀалагара вӀовнага дехьайоалача кепах «хьокхаш» е «ах-вӀонаш» оал (эрс: полубоевые башни). Нах бахача гӀалашцеи вӀовнашцеи цар башхало фу я аьлча, гӀалий а вӀовний а йола белгалонаш йолаш я уж. 3-4 гӀат йолаш хьалъйотташ хиннай уж. Бухагахьа хьокхаш нийса биъ са болаш я, хӀаьта майда зӀамагӀа я гӀалий хулачул: 4,5-5 м шерала а, 5-5,5 м йӀоахала. Лакхал — 12-16 м йолаш хул. Цу тайпарча гӀалашка ерданбӀоагӀа хилац, амма вӀовнашка хулаш мо чӀерхаш (машикулеш) хул. Чура тховнаш нах бахача гӀалашка санна ве́да хул, хенех даь. Чувалар а нах бахача гӀалашка санна хул хьалхарча гӀата тӀа. ВӀовнашка мо шоллагӀча гӀатага гӀолла хьокхашка чувоалалга геттара нийлха хул[32].

ВӀов я Ний
Пхьалинг

ГӀалгӀай гӀишлош йоттара гӀулакх эггара чӀоагӀагӀа дегӀадар дувзаденна да вӀовнаш йоттарца. ВӀов хьисапе гӀишло хьахилар дувзаденна да цкъа хьалха нах чуӀеш йола гӀала дегӀайоалаяь хьокха хьаярцеи, тӀаккха тӀехьагӀа хьокхаш дегӀайоалаеш вӀовнаш хьаярцеи. Ӏилманхоша яхачох вӀовнашта юкъе хьалхагӀа хьахиннай веда тхов бола вӀов, цул тӀехьагӀа лагӀай хьисапе тхов бола вӀов. Уж тӀеххьаръяраш тӀехдикагӀа кеп йолаш я[33]. ХӀаьта а, дикагӀа гӀалаш хьахиннай аьнна вожаш хьалъе соцаяь хиннай аьнна дац, тайп-тайпара кепаш йола гӀалаш хьалъеш хиннай тӀеххьара юкъера бӀаьшерашка кхаччалца[34].

ГӀалгӀай оарцан система

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай кхаьллаш вӀаший гаьна доацаш Ӏойохкаш хиннай, 500 метрага километрага кхаччалца шоайле гаьна мара йоацаш. Цхьан кхаьллара массаза а вож, лоалах уллача, кхаьлле ягӀа вӀовнаш гуш хиннай: вӀовнаш оарц даккхара а лелаеш хиннай. Лакхе цхьан вӀовна тӀа хьалйийза йолча цӀераца даьккха оарц кхыча вӀовнашка гӀолла массехк секунда́ мара ца йоаллаш дуккха километраш гаьна дӀа-хьа хайташ хиннад. ДукхагӀа мел йола кхаьллаш/пхьеш гувнаш тӀа а аргӀенаш тӀа, чӀожий босенаш тӀа ядаш я. Лоаман ГӀалгӀайчен карта тӀа хьажача, го йиш я, гӀалаш ягӀа кхаьллаш цахадаш йола зӀы мо ядаш йолга Ӏарамхин атагӀага а, Эса атагӀага а, цар ганий атагӀенашка а гӀолла[13].

Эггара дукхагӀа Россе цӀихеза йовзаш йола гӀап-гӀалаш я ВӀовнашке. Веда тховнаш болча вӀовнех лоархӀаш я уж[13].

Дина гӀулакха ду гӀишлош

[тоаде | тоаде чура]

Дина гӀулакха ду гӀишлош лоаман ГӀалгӀайче дуккха я. ДукхагӀа мел йолча кхаьллашка а царна йисте а йолаш я уж. Эггара ширагӀа йола дина гӀулакха деча моттигех лоархӀаш хиннад супа лоамаш, тархаш, хьагӀараш, хьундоакъош, ведолгаши къухаши, иштта кхыяраш а. Цу хана хиннача, тарматал леладаьча, наьха сакхетамгахьа цу моттигашка Даьла белгалонаш тӀаяхка бола нах е хӀамаш (синош) Ӏеш хиларах тешаш хиннаб уж. Царех эггара чӀоагӀагӀа лоархӀаш хиннараш лоамий бовхьашка хиларах тешаш хиннаб. Цу тайпара моттигаш хиннай, масала, ЦӀейлоам тӀа а, ЖӀайраха йисте, иштта кхычахьа а. Супа долча хьундоакъош чу могадеш хиннадац чарахьал дар, дахча даккхар, сомаши комараши гулаяр. Царех пайда эца цӀай долча деношка мара йиш хиннаяц, духхьал дина гӀулакх дечун духьа[35].

Элгацаши ердаши гӀалгӀаша хьалйотташ хиннай кхаьллашта чухьа а юкъе а, айеннача моттигашка а. Лоаман ГӀалгӀайче эггара лерхӀамегӀа йола ерда я ТхьабӀа-Ерда (VIII—XII бӀаьшераш). Хайрах яхача кхаьлла йисте латт из. Дина гӀулакх мел ду гӀишлош бехкама́ екъа йиш я тарматхой гӀишлоехи жӀаргахой гӀишлоехи. Бехкама́ хӀана да аьлча, цхьан юкъа́ гӀалгӀай лелабеш бола ди вӀашагӀъийна хиннаб. Эггара цӀихеза йола тарматхой ердаш ГӀалгӀайчен лоамаш тӀа ягӀараш я: Маьтлоама тӀа — Маьт-Села, Маьтар-Даьла, Сусон-Даьла, иштта Тушоли-Ерда, МагӀо-Ерда, кхыяраш а. ДукхагӀа йола ердаш нийса саьнаш дола кхерах яь гӀишлош я, ши оагӀув йола лагӀай хьисапе тховнаш а долаш. Уж хьалъетта ха тайп-тайпара я X бӀаьшерагара денз XVIII бӀаьшерага кхаччалца. Архитектурах тарматхой а жӀаргахой элгацаш вӀаший тара да[13].

Ердаш чу текъамаш даьд, къаьстта цӀайнаш долча деношка а, мангала ха кхаьчача а. Дакъа лоацаш маӀа нах а, кхалнах а хиннаб. ЦӀай дездеча хана синнел а деш хинннад, йий а, масхам а, кхехкадаьд, халха а бийлаб. Цу тайпара динца дувзаденна цӀай дездар дитад ха мел йода бусалба ди тӀаийцачул тӀехьагӀа.

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
Доашхамаш
Бовхамаш
  1. Агиров, 2021.
  2. 2,0 2,1 2,2 Чахкиев, 2003, оа. 132—133.
  3. 3,0 3,1 Гадиев, 2016, оа. 1.
  4. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 155.
  5. АО ИД «Комсомольская правда». Ингушетия — страна башен (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). stav.kp.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.02.2017.
  6. Артём Леднёв. Уникальные места России, о которых вы вряд ли слышали: Эгикал (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). lifehacker.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.02.2017.
  7. Басилов, Кобычев, 1971, оа. 128—134.
  8. 8,0 8,1 Щеблыкин, 1928, оа. 280.
  9. 9,0 9,1 Макалатия С. И. Хевсурети. — Тбилиси, 1940. — С. 95.
  10. 10,0 10,1 Крупнов, 1971, оа. 149—150.
  11. Гольдштейн, 1975, оа. 37, 112.
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 154.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 Пелевин П. История и традиции строительства ингушских башенных комплексов, 2011.
  14. Вахушти Багратиони, 1904, оа. 152.
  15. Дахкильгов И. Древняя ингушская архитектура. — 2003. — Т. 1. Архиве оттадаьд: 1.07.2016.
  16. Хасиев С.-М. А. Из истории развития кустарных промыслов чеченцев и ингушей в дореволюционном прошлом (обработка металла и камня) // Хозяйство и хозяйственный быт народов Чечено-Ингушетии.. — Грозный, 1983. — С. 23.
  17. Крупнов, 1971, оа. 131.
  18. Муталиев Т. Х.-Б, Чахкиев Д. Ю. Славные сыновья и дочери Ингушетии. С. 47.
  19. Чахкиев, 2003, оа. 126.
  20. Хасиев С.-М. А. Из истории развития кустарных промыслов чеченцев и ингушей в дореволюционном прошлом (обработка металла и камня) // Хозяйство и хозяйственный быт народов Чечено-Ингушетии. Грозный, 1983. С. 25.
  21. Гольдштейн, 1975, оа. 112.
  22. Семёнов, 1928, оа. 5.
  23. Крупнов, 1971, оа. 61—62.
  24. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 72.
  25. Чахкиев, 2003, оа. 103.
  26. Мужухоев, 1995, оа. 42.
  27. Марковин, 1975, оа. 143.
  28. Крупнов, 1971, оа. 71.
  29. Гольдштейн, 1977, оа. 229.
  30. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 161.
  31. Мужухоев М. Б. Средневековая материальная культура Горной Ингушетии. Грозный, 1977. С. 20.
  32. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 162.
  33. Марковин В.И., 1975, оа. 121.
  34. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 137.
  35. Чахкиев, 2003.

Литература

[тоаде | тоаде чура]
  • Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям. — М.: Перо, 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-087-4.
  • Басилов В. Н., Кобычев В. П. Галгай — страна башен // Советская этнография. — М., 1971. — С. 128—134.
  • Вахушти Багратиони. География Грузии. — Тифлисъ: Типография К. П. Козловскаго, 1904. — 243 с.
  • Гадиев У. Б. Край башен и легенд — Горная Ингушетия // «Discours». — 2016. Архиве диллад 8 11 2016. Архиве диллад 2016 шера лайчилла 8 дийнахьа.
  • Гольдштейн А. Ф. Средневековое зодчество Чечено-Ингушетии и Северной Осетии / Утв. к печати Государственным Комитетом по гражданскому строительству и архитектуре при Госстрое СССР. Ред. К. Н. Долгова. — Центральный научно-исследовательский институт теории и истории архитектуры. — М.: «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1975. — 158 с. — 1000 экз.
  • Гольдштейн А. Ф. Башни в горах. — М.: Советский художник, 1977. — 330 с.
  • Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
  • Кегелес М. У горах i на полонинах Iнгушетii (укр.). — Харкiв: Пролетар, 1931. — 92 с. — 6000 экз.
  • Крупнов Е. И. Средневековая Ингушетия. — М.: Наука, 1971. — 208 с. — 2800 экз.
  • Марковин В. И. Некоторые особенности средневековой ингушской архитектуры // Архитектурное наследство. — М., 1975.
  • Марковин В. И. Каменная летопись страны вайнахов / М. А. Азиев, Д. Ю. Чахкиев. — М.: «Русская книга», 1994. — ISBN 5—268—01387—4.
  • Мужухоев М. Б. Ингуши. Страницы истории, вопросы материальной и духовной культуры. — Саратов, 1995.
  • Семёнов Л. П. Археологические и этнографические разыскания в Ингушетии в 1925-27 гг.. — Вып.1.. — Владикавказ: Известия ИНИИК, 1928.
  • Чахкиев Д. Ю. Древности Горной Ингушетии. — Назрань, 2003. — Т. 1.
  • Щеблыкин И. П. Искусство Ингушетии в памятниках материальной культуры. — Владикавказ: ИИШГИК, 1928. — Т. 1.

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]