Ӏабали
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Ӏабали | |
|---|---|
| Географе регион | Даькъасте |
| Мур | XVI—XVII бӀаьшу |
| Локализаци |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Охлой | Оздой, хӀанз саг вахац |
Ӏабали (эрс: Абали) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, маьлхара кашамаш, селинг. Ӏабали улла лаьтта заповедни зона юкъедоагӀаш а Ӏаьдало тӀахьожам беш а да.
Административни лоархӀаш хилча Ӏабали «юрт» яха статус йолаш яц. Цунна гонахьара дуккха кхыйола пхьанаш мо хьакъоастаяь цхьан муниципальни кхоллама́ юкъейихьаяц из законагӀа.
ЦӀи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Ӏабали» оал[1][2]. Эрсий меттала «Абали» язду[1][3][2].
Статус
[тоаде | тоаде чура]Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, гӀалгӀай лоам ЖӀайраха шахьаре яда дукхагӀа йола шира пхьанаш «село» аьнна статус а енна, 5 муниципальни кхоллама́ юкъейолхаш я. Амма ер Ӏабали яхар, вожаш мо, 2009 шерарча саькура бетта 23-ча ден 5-РЗ номер йолча ГӀалгӀай Республика Закона тӀа къаьстта белгалъяьккхаяц «юрт» яха статус йолаш[4].
«Юрт» яха статус йолаш еце а, моттигерча шедоалдарах лаьца долча закона тӀа хьоахаяь еце а, из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Ӏабали. ВӀовнашкара малхбоалехьа 3 километр гаьна улл из.
Сахьата оаса
[тоаде | тоаде чура]Ӏабали, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[5].
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]Ӏабали йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Д. Ю. Чахкиев[6], Т. Агиров[7].
ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишлош я укхаза йисса: йохаяь латташ 5 гӀала я. Хьаяхачох, царна гонахьа яьккха сангар а хиннай. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех цхьа гӀап-гӀала хьа а еш, царна гоннахьа гӀап лаьттай[3]. Иштта, 2 маьлхара каш а, селинг а да да Ӏабале[6].
Бахархой
[тоаде | тоаде чура]| Бахача наьх дукхал |
|---|
| 2010[8] |
| 0 |
Инфраструктура
[тоаде | тоаде чура]ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Ӏабали[9].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 45.
- ↑ 2,0 2,1 Агиров, 2021.
- ↑ 3,0 3,1 Чахкиев, 2009, оа. 75.
- ↑ Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (эрс.) (3 аьтинга 2011).
- ↑ 6,0 6,1 Чахкиев, 2009, оа. 76.
- ↑ Агиров, 2021, оа. 263.
- ↑ Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ Абали.
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
