Хьайрах
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Хьайрах | |
|---|---|
| Географе регион | Даькъасте |
| Мур | V бӀаьшу вай замал хьалха |
| Локализаци |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Охлой | Хамхой, хӀанз саг вахац |
| Юрт | |
| Хьайрах | |
|---|---|
| 42°48′54″ с. ш. 44°51′54″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Юрта хьисапе моттиг | Хьули |
| Тархьари географии | |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↘0[1] саг (2010) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Динаш | бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Пошта индекс | 386433 |
| Код ОКАТО | 26205805037 |
| Код ОКТМО | 26620450281 |
|
|
|
.svg)
Хьайрах (эрс: Хайрах, Хайрахе) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, маьлхара кашамаш. Заповедни зона юкъейоагӀаш а Ӏаьдало лораеш а я. Тархьаре укхаза баьхараш Хамхой (Хьайрахой, Гасарнаькъан).
Административни лоархӀаш хилча Хьайрах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Хьайрах» оал[2]. Топоним шин дешах хьахиннай: «Хьайра» + «х» (топоформант). Эрсий меттала башха-башха яздаь нийслу: «Хайрахе»[3], «Хайрах»[2][4][5].
Статус
[тоаде | тоаде чура]Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Хьайрах статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Хьайрах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[3].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Хьайрах Тхабахро[таржам де деза] яхача хи тӀа. Хьулегара зӀилбухен-малхбоалехьа 23 километр гаьна улл из, новкъа гӀолла доацаш, нийсса Ӏодусташ хилча. Тишача Пхьуйгара 1 километр малхбоалехьа улл. Хьайраха гарга я иштта Йовли[6][5].
Сахьата оаса
[тоаде | тоаде чура]Хьайрах, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[7].
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]Хьайрах йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: В. Ф. Миллер, В. И. Марковин, А. И. Шамилев, Д. Ю. Чахкиев[4], Т. Агиров[8].
Тхьаба-Ердах 50 метр гӀинбухехьа вай замал хьалха V-ча бӀаьшерагара вай заман XIII-ча бӀаьшерага кхаччалца нах бахаш хинна пхьа я эрсашха «Хайрахское поселение» оалаш йола[4].
ХӀанзарча ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишлош я укхаза: 8 гӀала я. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех цхьа гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа гӀап лаьттай[4]. Иштта 5 гӀат йола вӀов а хиннай. Цул совгӀа, маьлхара кашамаш а да Хьайрахе. Хьайрахе Хамхой баьхаб[9][8].
Бахархой
[тоаде | тоаде чура]| Бахача наьх дукхал | |
|---|---|
| 1926[10] | 2010[1] |
| 24 | ↘0 |
Инфраструктура
[тоаде | тоаде чура]ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Хьайрахе[11].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ 2,0 2,1 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 44.
- ↑ 3,0 3,1 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Чахкиев, 2009, оа. 13.
- ↑ 5,0 5,1 Агиров, 2021.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 12.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (эрс.) (3 аьтинга 2011).
- ↑ 8,0 8,1 Агиров, 2021, оа. 369.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 49.
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Карта села Хайрахе сельского поселения Гули Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
