Фалхан
| Юрт | |
| Фалхан | |
|---|---|
| Фалхан | |
 Фалханера гӀалаш | |
| 42°49′33″ с. ш. 44°42′35″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Юрта хьисапе моттиг | Лаьжг |
| Тархьари географии | |
| Лакхал | 1432 метр |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↘0[1] саг (2010) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Динаш | бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Пошта индекс | 386430 |
| Код ОКАТО | 26205815005 |
| Код ОКТМО | 26620430121 |
|
|
|
.svg)
Фалхан, Фалхане (эрс: Фалхан) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман кхала я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл.
Административни лоархӀаш хилча Фалхан ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Лаьжг» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай меттала укх кхаьллах «Фалхан» оал[2]. Эрсий меттала — «Фалхан»[3], «Фалхан»[4].
Статус
[тоаде | тоаде чура]Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Фалхан статусах «село» я, «сельское поселение Бейни» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Фалхан ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Лаьжг» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[3].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «пхьа» е «кхала» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Фалхан. Фалхан улла моттиг я ЖӀайрахой чӀоже ЦӀейлоаман босе. Мецхалахи Хьастмоакехи зӀилбухехьа латт Фалхана гӀалаш Мехинчие[таржам де деза]. Кхаьла юхе массехк даьгӀе я: Тиелта, Велх цона, Дал-цонашкие, Механчие[таржам де деза], кхыяраш.
Сахьата оаса
[тоаде | тоаде чура]Фалхан, еррига ГӀалгӀай Республика мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[5].
ГӀишлош
[тоаде | тоаде чура]Фалхане XX бӀаьшаре да́лца 3 вӀови, цхьа хьокхи, 12 гӀалеи хиннай. Цул совгӀа текъамаш ду моттигаш а хиннай — Мят селаш, Ашп коаг, Герг-Аргие, Моцхарашкие[таржам де деза][6].. Кхаьлера архитектурах го йиш я гӀалгӀай гӀалаш ха-зама мел йода йоттача хана малагӀа хувцадалар хиннад. ГӀалаш хиларал совгӀа кхаьле иштта маьждиг а хиннад. Вай ханага кхаьча латташ 12 маьлхара каши Ӏимари да.
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]Сулейманова́ хетачох, кхаьла цӀи фала яхача гӀалгӀай дешаца ювзаенна я, кортамукъа, маьрша яхилга да из[6].
Оаламаша хьадувцачох, кхала йиллар Ферхаст яхаш вола къонахи, цун къо воӀи хиннав. Маца йиллай ховш деце а, Фалхан шира лоархӀ XII—XIII бӀаьшерашка ехк из. Кхала юллача хана цун доазув Гӏам яхаш цӀи хиннача сагах хьадаьннача ГӀаманаькъан кара хиннад, цудухьа цига Ӏоха хала хиннад. Уж ГӀаманаькъан чӀоагӀа къизеи бирсеи низ болаши нах хиннаб, Фалханерча наха а, кхыча кхаьлашка ба́харашта а чӀоагӀа зе-зулам деш. Ба́ха хайша́, цхьа ха а яьнначул тӀехьагӀа, Фалханера нах чӀоагӀбенначул тӀехьагӀа ГӀамнаькъанца тӀом а баь, уж дӀабоабаьб цар.
Фалхане баьхараш фаьппий шахьара́ юкъе болхаш хиннаб.
XIX бӀаьшу долалуш Фалхане 30 ков хиннад, цхьабакъда цу бӀаьшера шоллагӀдола дакъа доладеннача хана денз кхаьлера нах Ӏоарабувла болабеннаб шаьрача Ӏоховшаш, цудухьа бӀаьшу чакхдалалехь 22 дезал мара цу бусаш йисай кхала. Фалханера арабаьннараш Ӏохайшаб ЖӀайрахой-Юртеи, Шолхеи, Кердача Редантеи, ГӀалгӀай-Юртеи, Ангуштеи, Буро тӀеи. Фалхане тӀеххьара баьха хинна нах 1944-ча шера саькура 23-ча дийнахьа деррига къам мехках доаккхача хана арабаьхаб. Сибарера цӀабехкачул тӀехьагӀа цига баьха хинна нах юха шоай баьхачча Ӏохайшийтабац[7].
Фалханоша муӀех, топпарах, тӀехкех, дахча тайп-тайпара хӀамаш еш хиннай, Ӏадсаькхаш а царца ювзаенна хӀамаш а яьй. КӀадаш дика деш хиннад. Тайп-тайпара мӀа доаха моттигаш хинна Фалхане: саьнгали, жансии доаккхаш, цӀаста, аьшка, цинк, охра доаккхаш[8].
Бахархой
[тоаде | тоаде чура]Инфраструктура
[тоаде | тоаде чура]ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Фалхане[9].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 41.
- ↑ 3,0 3,1 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 43.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (эрс.) (3 аьтинга 2011).
- ↑ 6,0 6,1 Сулейманов, 1978.
- ↑ Дзарахова, 2016, оа. 23.
- ↑ Дзарахова, 2016, оа. 26.
- ↑ Карта села Бирги сельского поселения Гули Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям. — М.: «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-087-4.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Дзарахова З. М. О горном селении Фалхан (полевые этнографические материалы) // Вестник Ингушского научно-исследовательского института гуманитарных наук им. Ч. Э. Ахриева : [рус.]. — Магас, 2016. — С. 22—29. — 8 с.
- Сулейманов А.С. 2 // Топонимия Чечено-Ингушетии. — Грозный, 1978. — С. 7—17.
