Наьсарен гӀовттам

Наьсарен гӀовттам
Наьсарен гӀовттам
Керттера къовсам: Эрсий-кавказхой тӀом
	; Крепость Назрань. Рисунок Ф. А. Жиля 1859 года.
Таьрахь	1858 шера май-июнь 1858
Моттиг	Ингушетия
Бахьан	Ӏаьдала политкиа
Хьахиннар	гӀовттам ӀотоӀабаьб, хьалха лаьттараш боабаьб, мехках баьхаб
Довхой
Россе импери	духьалбаьнна гӀалгӀай
Хьалхале лелаяраш
полковник Зотов	Ӏарчакханаькхан ЧӀандар[таржам де деза];; Султигнаькъан Мухьаммад;; Бехой ЖогӀасткъа;; Ашиев Башир;; Мугаев Урусби.;
ОагӀоний нидзаш
ховш дац	5000

Наьсаре гӀовттам (эрс: Назрановское восстание, Назрановское возмущение^[1]^[2]) хиннаб ГӀалгӀай Мехка 1858-ча шера маьтселеи аьтингеи бетта. ГӀалгӀай гӀовттар бахьан хиннад паччахьа Ӏаьдало низагӀа пхьанаш йоккхагӀа еш вӀашагӀъетташ дӀахьош хинна политика а, лоамарошта ира герз леладар дехкар а, кхыдола хӀамаш а. Эрсий Ӏаьдало гӀовттам ӀотоӀабаь хиннаб, хьалха лаьттараш е боабаьб, е Сибаре халбатенашка Ӏобахийтаб.

Тархьар

Паччахьа Ӏаьдало низагӀа, хаьтта хӀама а доацаш, кагий пхьанаш вӀашагӀ а етташ йоккхийяраш хьае а, гӀалгӀашта герз леладари, кхыдола хӀамаши дехка а лаьрхӀа́лга гучадаьнна хиннад мехкахошта. Из бахьан долаш нах раьза боацаши духьаленаш еши хиннаб^[1].

«Наьсарен гӀоттама керттера бахьан хиннад ба́хархой дӀахьа а баьржа къаьст-къаьсттача отарашка ба́ха хайшача, царна лерттӀа тӀахьожам лоаттабе аьттув цахилар, цудухьа аз лаьрхӀа хиннад, йоккхий эйлаш хьа а еш, уж оахош лаьрххӀа́чча Ӏохувшабе безилга… Цунца цхьана, вӀалла цу хӀаманца дувзаденна а доацаш, Буро тӀа вӀашагӀъелла́ча комитето Наьсарерча депутаташкара халкъа бахархой дукхалах бола хоам дӀабе́ха́ хиннаб. Из ши хӀама вӀашагӀкхетарах юкъарлон низама́ духьала бараша пайда а ийца адам духьалдаьккхад»

Долчча тайпара йоазув (эрс.)

Главнейшая причина Назрановского восстания заключалась в невозможности иметь за жителями надлежащий надзор при рассеянном поселении отдельными хуторами, а потому я признал необходимым поселить их большими аулами на избранных нами местах… В то же время, совершенно независимо от этого, учреждённый во Владикавказе Комитет для разбора личных и поземельных прав туземцев потребовал от назрановских депутатов сведения о численности народонаселения. Столкновением этих двух обстоятельств воспользовались противники общественного порядка и возмутили народ.

— Кавказерча эскара керттера баьчча хинна инарал А. И. Барятинский^[2]

1858-ча шера маьтсела бетта мехкахой раьза цахилар сов а даьнна дукха ха ялалехь герзаца арабаьнна хиннаб нах. Царна хьалхалаьттараш юнкер Ӏарчакханаькъан ЧӀандари, байракх бе́ йоалаю Султиганаькъан (Мазуров) Мухьаммади, Бехой ЖогӀасткъеи. ГӀайттараш 5 эзар саг хиннав, Наьсарерча буронна тӀахьийлха хиннаб уж, цхьабакъда толамца хиннадац цар гӀулакх^[1].

ГӀайттарашта духьала Буро тӀара йоккхий тӀема ордингаш Ӏоараяьнна хиннай Кавказерча чӀоагӀлений зӀанара аьрда ткъама бӀун штаба хьакима гӀулакхаш кхоачаш дер хинна полковник Зотов хьалха а латташ. БӀу Наьсаре маьтсела 24-ча дийнахьа дӀакхаьча хиннад. Зотовс моттигерча хьалххошта нах совцабе, тебе аьнна хиннад, цхьабакъда цу хана хьалххой кара хӀама хиннадац^[1].

Маьтесела 25-ча дийнахьа Зотов волча гӀовттамхоша 16 викал вахийта хиннав. Зотовс царех виъ саг кара а вига́, совца, Ӏадда Ӏе амар даь хиннад. Къаьй лийцалга ма хайнге, гӀовттамхой гӀапковна́ тӀахьийлха́ хиннаб, цхьабакъда йоккха йов а хинна юхабаьннаб^[1].

1858-ча шера аьтингеи кӀимарсеи бетта гӀайттарий оагӀув лаца шозза Шамал тӀава́ гӀийртав, цхьабакъда шоззеи а эрсашта гӀолла чакхвала мега́дац цунна^[1]^[2]. ГӀовттама́ хьалха лаьтта Ӏарчакханаькъан ЧӀандара́и, Султигнаькъан Мухьаммада́и, Бехой ЖогӀасткъа́и, Ашиев Башир-молла́и (гӀумке), Мугаев Урусбийнеи хьалъохкарца кхел яьй. Бехочун вада вӀаштӀехьадаьнна хиннад, вожаш 1858-ча шера аьтинга бетта 25-ча дийнахьа хьалъийхкаб. 32 сага́ хӀаранечоа 1000-за шпицрутен (шод) тохарца кхел яь хиннай, 30-нена халбатенца кхел яьй, 5-нена ха ца къоастаеш мӀа доахаче метте болх барца яьй, тӀаккха 25-нена — 8 шера заводашка болхбарца кхел яьй^[2].

ГӀайттарашта чӀоагӀа зе хулаш из гӀовттам дӀабаьнна бале а, цул доккхагӀа хинначох баьнна хиннаб уж цунца. Цу хана проект хиннай Ӏаьдало ювцаш — «Эрсий бахархой Кавкахе дукхагӀа барахи, цигара лоамарой Тана тӀа дӀакхолхабарахи». ГӀовттам хинначул тӀехьагӀа, Эрсеченна урхал дераша кхетадаьд:

«Машаре болча наьсархошка шоаш бахача мехка йоккхийча эйлашка Ӏоховша аларах тӀехьа гӀовттам хинна хилча, мутӀахьа а хинна, Даьймохк бита а бита́, Та́на́ тӀа гӀо а́лар-м лирача тӀема бахьан хург ма дий, цунга хьежжа, лоамарой мутӀахьаберзабар а доацаш, уж боабар хургда цох»

Долчча тайпара йоазув (эрс.)

Если только предложение мирным назрановцам сосредоточиться в большие аулы, на занимаемом ими участке земли послужило поводом к восстанию, то предложение горцам, имеющим изъявить покорность, оставить их родину и идти на Дон послужит поводом к ожесточённой войне, и, следовательно, повлечёт к истреблению, а не покорности горцев^[2].

Белгалдаккхар

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 uzel.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 memo.

ТӀатовжамаш

Назрановское возмущение. Кавказский узел (15 саькура 2011). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 12.07.2019. (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
История ингушского народа. Правозащита (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар) (6 тушола 2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 12.07.2019.

[_7baa047deb3ead53-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 uzel.

[_fccb10749ad4b7bf-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 memo.

[1]

[2]