Чулоацамага гӀó

Маьлхий

Википеди материал

Маьлхий[⇨] (эрс: малхистинцы, митхо, мялхистинцы, нохч. маьлхий[⇨]) — гӀалгӀай къамани нохчий къамани тархьара юкъарло. Нохчий ӀаьдалагӀа — нохчий тукхам да. ГӀалгӀай ӀаьдалагӀа — ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерашкара шахьар я.

ГӀалгӀайи нохчийи меттала маьлхех дукхален таьрахье маьлхий оал[1], цхьабакъда цхьоален таьрахье гӀалгӀай меттала маьлхе язду[1], амма нохчий меттала — маьлхи[2]. Маьлх яхача грамматически овла́ чура «аь» алапа́ транскрипци мишта ю хьежжа эрсий меттала малхи а, мелхи а, мялхи а язду.

Вешта, дукхагӀа эрсий меттала малхистинцы е мелхистинцы аьнна язду[1], иштта мялхистинцы а[К. 1] — маьлхий хьабаьннача Маьлхйистах я из цӀи.

Къаманга бехкар

[тоаде | тоаде чура]

Нохчий Ӏилманхоша яздечох, маьлхий нохчий тукхамех цаӀ да[3], е нохчий тайпа да[4][5][6]. Маьлхий бовзаш хиннаб иштта кистех дӀатохаш[К. 2] (укхаза кистешца ловш хиннараш лоамарой гӀалгӀай фунаш хиннад[7]). Е. Н. Кушевас маьлхий гӀалгӀай лоархӀаш хиннаб[8].

Маьлхиста

[тоаде | тоаде чура]

Маьлхий хьабаьнна моттиг Маьлхйист я. Из я таханарча Нохчичен зӀилбухен-малхбузехьарча даькъе улла чӀож. Маьлхйист улл ГӀалгӀайи Пхийи мехкашца доазув долаш.

Россе импере Кавказ караерзаеча хана Маьлхйист Гуржехьерча Россе администрацен кара хиннай — Кавказерча края Каьлакен губерне Тионетский уезда. Эрсийи гуржийи каьхаташка Митхо «волость» е «общество» оалаш хиннай из. Волосте бахараш гаьнарча кистий да́къа лоархӀаш хиннад цар[9][10]. ТӀехьагӀо Маьлхйиста МӀайстаца цхьана вӀашагӀ а теха Аллаго яхача административни шахьара́ юкъейихьай.

Духхьашха хьоахабар

[тоаде | тоаде чура]

Духхьашха йоазон тӀа маьлхий хьоахабаьраш гуржий хила безаш ба.

XX-ча бӀаьшера хьалхарча даькъе хиннача тохкамхошта хеташ хиннад гуржаша нахски фунаш хьоахадеш хилча, уж шоайле къестадеш хиннадац аьнна, кхыметтала XVI-ча бӀаьшера а — Эрсий паччахьалкхен каьхаташка а тӀехьа царех хоам хьаболабеннача хана. Цхьабакъда тӀехьагӀа даьча тохкамашка из ишта цахилар белгалдаьккхад[11]. Масала, гуржий йоазонца даьча XIII-ча бӀаьшерарча тептара тӀа «мелки» яха этноним хиннай хьоахаеш — XX-ча бӀаьшера шоллагӀча даькъера цхьаццаболча Ӏилманхоша цу мелкешца ловш бараш маьлхий хиннаб аьннад[К. 3].

XVI-гӀча бӀаьшере яздаьча кхыча йоазонгахьа маьлхий баьха́ Маьлхйист хьоахаяь хинна хила а мег: 1589—1590-ча шерашка эрсий-кӀахтой къаьшта хьалха латташ хиннача аьла С. Г. Звенигородскиси дьяк Т. Антоновси лустамий листам (отчёт) язбаь хиннаб Къаьй приказе дӀадохийтаргдолаш. Кхы мел йолча топонимашта юкъе Метцкие гребни яха цӀи хьоахаяьй цар[13][14]. Цкъаза из Маьлхйист я оал Ӏилманхоша, цу моттига хьалхара эрсий цӀи хила еха из яхаш[К. 4].

Гуржашцара гаргало

[тоаде | тоаде чура]

Нахскии гуржийи лоамароша шоайла дукха хӀама хьаэцаш хиннад: товшхала хӀамаш а, гӀишлош еш йола говзалаш а, юртбоахама хьисапаш а[20]. Хьалха маьлхаша пхещца гаргало лелаяьй. Хьаяхачох, ЖӀарге яхача маьлхий пхье бахача наьха Шатили яхача пхий пхьерча нахаца доттагӀал тувсаш моттигаш хиннай[К. 5]. 1840-ча шерашка пхештеи маьлхештеи юкъе доттагӀал (пхий меттала удзмобилоба) хилар эрсий эпсар хиннача А. Л. Зиссерман яхача йоазонхочо дийцад. Цо яздаьд, цунна вовзаш волча Шатилерча Важика яхача сага Маьлхйисте дукха доттагӀий хиннилга а, цу тайпара цун цига дукха доттагӀий хилар бахьан долаш мара Маьлхйистеи МӀайстеи ваха аьттув баьннабац цун, цу хана вайнаьха фу долча чува́р чӀоагӀа кхераме хӀама лаьрхӀад цар[21][22].

XVIII-ча бӀаьшеренгара денз маьлхий шоай дукхагӀча даькъе им дилла болабеннаб.

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]

Доашхамаш

  1. Например, вариант написания «мялхистинцы» указывался в сборнике сказок и легенд фольклориста, профессора А. О. Мальсагова и в статье о чеченском языке д.фил.н., академика, профессора Ю. А. Айдаева (Сказки и легенды ингушей и чеченцев, 1983, с. 301, 358; Чеченцы: история и современность, 1996, с. 287).
  2. Например, в V томе сборника «Актов, собранных Кавказской археографической комиссией», изданном в 1873 году, территория проживания малхистинцев — в источнике Митхо, считается землёй кистинцев (Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, 1873. — Т. V, с. 536 (Всеподданніьйшій рапортъ ген. Ртищева, отъ 11-го іюля 1813 года, № 111.)).
  3. Мелки яха этноним маьлхашта йоагӀаш я яха гипотеза духхьашха аьннар А. И. Шавхелишвили хиннав (1963), тӀехьагӀа из гипотеза хьаллаьцай В. Б. Виноградовс а, К. З. Чокаевс а (1966), Н. Г. Волковас а (1973)[11], «История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII в.» яхача кинашка IX-ча керта автораш хиннача И. М. Мизиевс а, Е. П. Алексеевас а, М. Б. Мужухоевс а, В. X. Тменовс а, А. Р. Шихсаидовс а (1988)[12].
  4. Метцкие гребни яха [топоним]] Маьлхйиста́ йоагӀаш я яха гипотеза духхьашха аьннар Е. Н. Кушева хиннай (1963)[15], А. Н. Генкос 1930-ча шера белгалъяьча митхо яхача пхеша маьлхех йоаккхача цӀерца[16] из йиста а йиста́, цун оагӀув лаьцаб Н. Г. Волковас (1973)[17]. Вешта Х. Д. Ошаевчун кхыйола гипотеза а я, цо Метцкие гребни яхаш йола цӀи Мецхалой шахьарах яьккха́ хинна хила езаш я йоах[15][18][19].
  5. Также имеются сведения о побратимских связях жителей селения Джареги с хевсурским обществом Лебаискари (Волкова Н. Г., 1989, с. 181 (ссылаясь на АИЭ. ПК 1971 г. л. 88; 1972 г. л. 183; 1975 г. л. 39)).

Бовхамаш

  1. 1,0 1,1 1,2 Инг.-рус. слов., 2009, оа. 493.
  2. Этимол. слов. чеч. яз., 2011, оа. 458.
  3. Мамакаев, 1973, оа. 15—16, 84.
  4. Ошаев, 1930, оа. 60.
  5. Натаев (1), 2013, оа. 139—140.
  6. Головлёв, 2007, оа. 270—271.
  7. Я. З. Ахмадов — Очерк исторической географии и этнополитического развития Чечни в XVI—XVIII веках, Гр., 2009, с. 44
  8. Кушева, 1963, оа. 362.
  9. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, 1873. — Т. V. — С. 536 (Всеподданніьйшій рапортъ ген. Ртищева, отъ 11-го іюля 1813 года, № 111).
  10. Берже, 1858, оа. 33.
  11. 11,0 11,1 Волкова, 1973, оа. 146.
  12. Ист. народов Сев. Кавказа, 1988, оа. 239.
  13. Белокуров, 1889, оа. 128.
  14. Рус.-чеч. отношения, 1997, оа. 25 (л. 204 об.).
  15. 15,0 15,1 Кушева, 1963, оа. 68.
  16. Генко, 1930 (1929), оа. 683.
  17. Волкова, 1973, оа. 160—161.
  18. Волкова, 1973, оа. 160.
  19. Рус.-чеч. отношения, 1997, оа. 273, 342.
  20. Ист. народов Сев. Кавказа, 1988, оа. 262.
  21. Зиссерман, 1879, оа. 167—168.
  22. Волкова, 1989, оа. 181.

Литература

[тоаде | тоаде чура]

Ло:Нахские народы и этногруппы Ло:Нерабочие сноски