Курхьарс

Курхьарс, иштта курхарс, (я) — яха́ча заман чухь къаьстта гӀалгӀай кхалнаха лелабаь керта тӀара гӀирс ба[1][2]. МоллагӀа цӀай дездеча хана е наха юкъе арабовлача хана, эргача барзкъах лоархӀаш, тӀатехкаш хиннай курхьарс. Из хьаеш хиннай сомача истингех, колпака хьисапе, хьовзабаь бухь болаш[2].
Эггара хьалха из дувхар хьоахадаьд 30-ча шерашка XVII бӀ. эрсий къаьша, шоаш гӀалгӀай мехка гӀолла гуржашкахьа бихьа никъ бувцаш, язбаьча лустамий листамашка (эрс: статейный список)[3]. Ӏилманхоша товшхалцарча бувзамах курхьарс «фригерча колпакаца» юст[4].
Шоай балхашкахьа курхьарс хьоахаяьй: Ю. Клапрота[5], А. Н. Генкос[3], Л. П. Семёновс[6], Е. И. Крупновс[7], кхычар а.
Охкамашка корадаьр
[тоаде | тоаде чура]
| |||
ГӀалгӀай Ӏилман-тохкама институто XX-ча бӀаьшера 20-гӀа шераш чакхдоаллача хана денз 1941-ча шерага кхаччалца гӀалгӀай лоаме тохкаш, яьча экспедицех кораяьй дуккха курхьарсаш. Цу юкъе дакъа лоацаш хиннав профессор Семенов Л. П. Ше яздаьча лустамаш цо яздаьд:
«Каст-каста цхьа ба́шха керта тӀа тӀабувхабу гӀирс нийслу — сетта́ча муӀа́ таралесташ бола, лакхехьа готталуш а йолаш, хьалхашкахьа чусотталуш болаш; биткъача бӀегӀингах баь ба из, цӀе кӀа́да те́ха́ ба, догамцеи гергача дӀада́гӀача дото фаьраскацеи хозбаь ба из; цу гӀирса шира цӀи „курхьарс“ я»
Долчча тайпара йоазув (эрс.)Нередко встречается особого рода головной убор — подобие изогнутого рога, суживающегося кверху и загибающегося спереди; он сделан из тонкого войлока, обтянут красной тканью, украшен перекрещивающейся перевязью и круглой выпуклой серебряной бляхой; старинное название такого убора — «курхарс».— Семенов Л. П., 1959, оа. 378
«МуӀа хьисапе йола, цӀе кӀада тӀа а те́ха́, кхыча бесара (сийнача, дошо) Ӏочууллаш йола тӀехьашке а йолаш йола кхалнаьха кийнаш цхьа ший тайпареи меттиг йолаши да; из кий дӀада́гӀача гергача дото фаьраскацеи, догамашцеи, ленташцеи хозъяь я». «Кулг тоханза долча гударга хьисапе долча кӀинга чу (Гаракхерча маьлхара кашамашка) долча кхалсага Ӏимар тохкача хана зийнадар кий каша уллачун керта́ кӀала йилла́лга. Хьадоалдаьча дараша хьагойтачох, „курхьарс“ гӀалгӀай кхалнаха кӀезигагӀа дале ́ XVII бӀаьшаре долалуча хана денз XIX бӀаьшаре йолалуш лелаяьй»
Долчча тайпара йоазув (эрс.)«Своеобразны и изящны женские головные роговидные уборы, обтянутые красной тканью, со свешивающейся сзади короткой тыльной частью какого-либо другого цвета (синего, золотистого и др.); убор этот украшен выпуклой круглой серебряной бляхой, кружевом и лентами». «При обследовании нетронутого женского погребения в колодообразном гробу (в надземном склепе сел. Горак) в 1929 г. нами было отмечено, что подобный убор был положен под голову погребенной. Судя по приведенным данным, «курхарс» носился ингушскими женщинами по крайней мере с начала XVII в. до начала XIX в.»— [8]
Иштта дӀайихьа́ча экспедицешка курхьарсаш кораяь хиннай Маьцхале, Аьрзе маьлхарча кашамашка, цул совгӀа Морче, Каьхке, Хамхе кхаьлашка. ТIаргамара йолаяь Цхьорега кхаччалца яьча экспедицешка а дукха кораяьй курхьарсаш[4].

Курхьарсаш йизза коллекци археологаша лахай, гӀала санна, хьалдетта долча, шин гӀатах латтача Пхьаьлингерча Ӏимар чура. Ӏилманхой цецбоахаш я курхьарса кеп: уж яр яь мехкарча а импортни а кӀалдах — ХӀиранера, Мисарера, Шаьмера, Ченкий, Эрсий мехкашкара хьачукхухьача даьрех, алтазах, бархатах, хьаьсаца дега́ча даьрех. Курхьарсаш кийчъяь хиннай маьттигашцеи, гизгашцеи, тайп-тайпарча цӀекашцеи, дотоцеи. Уж хьайира наькъаш гӀалгӀашта мара ца довзаш, къаьстта хала хиннад[9].
Галерей
[тоаде | тоаде чура]-
Керда тийга курхьарс хьалхашкара
-
Керда тийга курхьарс улувра
-
Къаьнара курхьарс
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ Семенов Л. П., 1959, оа. 218—219.
- ↑ 2,0 2,1 Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х., 2012, оа. 151.
- ↑ 3,0 3,1 Генко А. Н., 1930, оа. 731.
- ↑ 4,0 4,1 Семенов Л. П., 1959, оа. 197—219.
- ↑ Klaproth, «Voyage au mont Caucase et en Georgie». Paris. MD CCCXXIII. T. II, 247
- ↑ Семенов Л. П., 1959, оа. 378.
- ↑ Крупнов Е. И., 1971, оа. 93—94.
- ↑ Семенов Л. П. Археологические и этнографические разыскания в Ингушетии в 1930—1932 гг. // Известия Ингушского научно-исследовательского института краеведения, 1935 г., т. IV, вып. 2, С. 157-158.
- ↑ Чахкиев Д. Ю., 1998, оа. 64.
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки Коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР.. — Л., 1930. — Т. V. — С. 681—761.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии. — 3-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2012.
- Крупнов Е. И. Средневековая Ингушетия. — М., 1971.
- Семенов Л. П. Фригийские мотивы в древней ингушской культуре // Известия Чечено-Ингушского научно-исследовательского института истории, языка и литературы.. — Грозный, 1959. — Т. 1. — С. 197—219.
- Чахкиев Д. Ю. Башнеобразный склеп в селении Пялинг // Новое в археологии и этнографии Ингушетии.. — Нальчик, 1998.
- Семенов Л. П. Археологические и этнографические разыскания в Ингушии в 1928 и 1929 гг. // Известия Ингушского научно-исследовательского института краеведения. — Владикавказ: Известия ИНИИК., 1930. — Т. II—III.