ГӀалгӀайчен тархьар

Википеди материал
ГIалгIайчен тархьар» яхачунгара дӀасалостам ба)

ГӀалгӀайчен тархьар (эрс: История Ингушетии)

Шира ха[тоаде | тоаде чура]

Адамлен тархьара эггара хьалхагӀареи дӀаьхагӀеи дола дáкъа дӀалоац кхерий замано. Из цӀи цу мурах тиллай цу хана саго дукхагӀа кхерах пайда эцаш хиннадаь, масала, кхерах хьаеш хиннай къахьегама а чарахьала кечалаш.

Кхерий зама екъалу массехк мурах:

  1. Палеолит (шира кхерий зама);
  2. Мезолит (юкъера кхерий зама);
  3. Неолит (керда кхерий зама).

Царел совгӀа кхы а белгалйоаккх Энеолит (цӀаста кхерий зама).

Ший аргӀагӀа палеолит массехк заманах екъаш я: олдувейскии аббевильски замаш (адамлен тархьара дӀайолалуш йола этап), ашельски (400-80 эзара шераш вай замал хьалха), мустье (80-35 эзара шераш вай з. хь.), лакхера палеолитически (35-10 эзара шераш вай з. хь.).

Шира кхерий зама[тоаде | тоаде чура]

ХӀанзарча ГӀалгӀай Республика лаьтта мустье заман сийлингаш корадаьд Наьсар-хин а Шолжа-хин а бердашта йисте гӀолла. Цу тайпара долча ширача кхерий заман сийлингаш эггара хьалхагӀа 1961 шера Наьсар-Кертеи Дошлакъий-Юртеи корадаьр (хьадийлар) вар В. П. Любин. Корадаь материалаш 40 эзара шера вай з. хь. да аьнна оттадаь хиннад Ӏилманхочо. Цул совгӀа белгалдаьккхад Дошлакъий-Юрта кораяь хинна кечалаш цу меттигарча кхерах даь хинналга. Мустье замалахьа цу метте кхера тоабеш/кийчбеш пхьоалле хиннай.

ТӀехьагӀа мустье заман сийлингаш ГӀалгӀайче корадаьд Буро-КӀалеи, Наьсар-Кертеи, Экажакъонгий-Юртеи, Пхьилекъонгий-Юртеи.

Шолжа-хин атагӀа кхы доккха доацача лаьтта тӀа ишта дукха мустье заман хӀамаш кораяь хиларо хьагойт ГӀалгӀайчен шаьра аре кхы а 40 эзар шера вай замал хьалха тоъал айхе бахаш нах хинналга.

Керда кхерий зама[тоаде | тоаде чура]

Кердача кхерий заман (неолит) хӀамаш Даькъастен чухьа дукхача моттигашка кораяьй. ГӀалгӀай Мехка а кораяь хиннай цу заман къаьстта йола хӀамаш. XX бӀаьшера 50-гӀча шерашка Тийрка дукъа тӀа Махьмад-ХитӀе яхача юрта гаьна доаццаш кхерах даь догараш корадаь хиннад. Ӏилманхошта хетаргахьа дахчаца болх бе эшаш хиннай уж кечалаш. Махьмад-ХитӀа кораяьча хӀамай V эзар шу даьннад вай замал хьалха[1].

Цул совгӀа, кердача кхерий заман нах баьха моттиг кораяь хиннай Магас хьалйоттача моттиге. Цига кораяь хӀамаш (кхерах даь диг, керамика, иштта кхыяраш а) лорае аьнна дӀачуеннай ГӀалгӀай паччахьалкхен мохкбовзара музея чу.

ЦӀаста-кхерий зама[тоаде | тоаде чура]

Неолит (керда кхерий зама) ГӀинбухерча Кавказе V эзар шу вай з. хь. хувцалу энеолитаца, вешта аьлча цӀаста-кхерий заманца. Из мур белггала хул саг маьхалах (ма дарра аьлча цӀастах) пайда эца волаваларца.

ГӀалгӀай мехка энеолита зама белгалъяьннай цаховш корадаьча догарца. Из корадаь хиннад ГӀалгӀай мехка культура министерства́ юкъейодача сийлингаш лорадара инспекцен болхлошта 1996 шера Ӏаьлий-Юрта. Цу догара V эзар шу даьннад вай з. хь.

Археологе материалаша хьагойтачох энеолит замалахьа ГӀалгӀайчен лаьтта а, иштта ерригача Даькъасте а, боахам лелабар эргадоал, гулдара а чарахьий а боахамá когаметт лаьтта леладари, доахан леладари алсамдоал. Вешта аьлча, "ший доалá дерзадеш йолча экономикай кепá («присваивающая форма экономики») когаметт дӀачӀоагӀлу «овсара экономикай кеп» («производящая форма экономики»).

Ӏилманхоша антропологаша, лаьтта кӀалха кораяь хӀамаш а антропологе хоамаш а тахка а тахкá, белгалдаьккхад, антропологе материало тоъал тешаме тешалду Кавказе юххьанцара баьха хинна нах цхьа юкъарло хинналга[2]. Иштта бакъдаьд цар ерригача Кавказе ширча кхерий заман культура дукхагӀча даькъе цхьан къаман хилари, цу къаман хинна нах кавказа (кавкасиона) антропологе тайпа долаш хилари[3][4], цул совгӀа ала мегаргда тӀехьарча (лакхерча) палеолите (35 000—10 000 в. з. хь.) Кавказе даьха хинна къамаш цхьа мотт болаш хинналга а[5].

Кавкасиона тайпан («цӀенача кавказерча тайпан») лоархӀаш да юкъерча Кавказе даьха хинна къамаш, хьалхагӀа къобана археологе культура яьржа хинначеи (вай з. хь. II-ча эзаршера юкъангара — I эзаршу чакхдаллалца) аланой баьхачеи (I—XV): гӀалгӀай, нохчий, селий (ДаьгӀастен цхьадола къамаш), дугрой, малкхарой, къарший, гӀаьбартой, черсий, тушхой, пхий, шоаной, иштта кхыйола гуржий этнографе тоабаш а.

В. В. Бунак яхача антрополого ший Ӏилман белха тӀа белгалдаьккхад: «Даькъасте мел долча къамал дукхагӀа гӀалгӀашта юкъе дисад из ше ма дарра дола кавказа тайпа»[6].

Боарза́ зама[тоаде | тоаде чура]

Вай замал хьалха IV эзаршера Даькъастен доазон тӀа цӀаста кхерий зама хувцалу боарза́ замах (вешта аьлча, ге́за замах). Из кхаь даькъах екъалу: хьалхареи, юкъереи, тӀехьареи. IV эзаршу юкъе кхаьчачара денз III эзаршу чакхдалаллца Даькъасте яьржа хиннай хьалхарча боарза́ заман ши археологе культура — майкопскии кура-а́рахини. Уж шиъ хотталуча метте улл хӀанзара ГӀалгӀай Мохк, из бахьан долаш укхаза корадаьча боарза заман цхьадола сийлингаш синкретически (вӀашагӀъийна) куц долаш да — шаккхе культурашца дувзаденна (Майкопски а Кура-арахин а) белгалонаш долаш[7].

Майкопски культура[тоаде | тоаде чура]

Майкопски культурах дола боарзаш дукха корадаьд БӀуматеи Аьрштеи. Майкопски а кура-арахин а шаккхе культурашца дувзаденна дола вӀашагӀъийна куц долча сийлингех эггара цӀихезагӀа да Мужечара цӀенге яхар. Цул совгӀа Майкопски культурах лоархӀаш да (вай з. хь. III-гӀча эзаршера чаккхера денз — II эзаршу доладаларга кхаччалца йола ха яьнна дола) массехк боарзаш: Ӏабе Гув, Мурад-Боарз, Аьлтий-Юртара боарз, иштта кхыдараш а[8].

Кура-арахин культура[тоаде | тоаде чура]

Кура-арахин культурах лоархӀаш ГӀалгӀайче корадаьча сийлингех эггара цӀихезагӀа да: Мужечара цӀенге, Эккажакъонгий-Юртара цӀенге, Аьгакхаьллера Ӏимараш, Эзмера кхерий оагилгех дола каш[8].

Къулбаседа Кавказа культура[тоаде | тоаде чура]

II-гӀча бӀаьшера вай з. хь. Къалбаседа Кавказе юкъерча боарза́ заман вӀаший гарга йола массехк археологе культура яьржай. Хьалхарча боарза заман хинна культурий ларда тӀа хьахиннай уж. Ӏилмангахьа царех цӀи тиллай «северо-кавказская культурно-историческая общность», вешта аьлча «Къулбаседа Кавказа культура» («Северокавказская культура»). ГӀалгӀай мехка юкъера боарза зама белгалъяьннай массехк сийлингашца. Царна юкъе да цаховш корадаьраш а, кашамаш а, иштта вахаре лелаю цхьацца хӀамаш а[9].

Къобана культура[тоаде | тоаде чура]

Къулбаседа Кавказа культура ларда тӀа хьахиннай Къулбаседа Кавказе (автохтоний) хьалха денз дахача къамай культура — «къобана культура»[К. 1] (эрс: кобанская культура). Из яьржа хинна мур белгалйоаккх вай замал хьалха XII—IV бӀаьшерашца. Амма цхьадола корадаь дола сийлингаш кхы а хьалхагӀарча хана хиннад йоах. Къобана культура Юкъерча Кавказе дегӀайоагӀаш хиннай юкъерча бӀаьшерий юххье кхаччалца[11]. Антропологега диллача къобана культурах хинна нах кавказа тайпан викалаш хиннаб[12][К. 2], цул совгӀа, цхьаболча Ӏилманхошта хетачох, вайнаьха метташ леладеш хиннаб[14].

Духхьал къобана культурай ваьрашца хоттаду Ӏилманхоша гӀалгӀай къаман тоабаш/юкъарленаш хьахилар. Цу замалахьа хинна хӀамаш дувцача къаьстта гуржий йоазон хьаста кортошка гӀалгӀай дай (къобана культурай ваьраш) хьоахабу «кавкасионы» а, «дурдзуки»/«дзурдзуки» а яхача этнонимашца[15], хӀаьта, антични йоазонашка — «махли»/«махалы», «махелоны» яхача этнонимашца[16][14].

Къобанаи культурай наха шоай цӀенош деш хиннад Ӏаламца хьахиннача айеннача моттигашкеи, дукъаш тӀеи, хин атагӀашка гӀоллеи[17]. Эс лакхахьа доагӀача, ГӀалгӀа мехка лоам йиса́ хӀанз а йолаш я къобана культурай циклопически гӀишлош, уж хьалъетта ха белгалъяьккхай вай замал хьалха II бӀаьшу чаккхенца — I бӀаьшу доладаларца (Дошхьакхле, Аьгакхаьлл, Хамхи, Кхарт)[14].

Къобана культурай ваьраш тӀема демократи дегӀайоагӀача лагӀа тӀа хиннад. Цу наьха юкъарлен вахаре доккха дозал а шиш а кхаьча керте айттаб гӀаьрий баьччаш. Шаьрача арен нахаца каст-кастта хулача тӀемашца дегӀаденад тӀема гӀулакх а герза кхоачам а. Из зама къаьстта белгалъяьннай дуккха а тайп-тайпара а герз хьадеча овсаралца[18].

Юкъера бӀаьшераш[тоаде | тоаде чура]

Оалойче, моалой, бохам.

Эрсий Импере чу[тоаде | тоаде чура]

1770 шера Мутт-хьал бетта ГӀалгӀайче Эрсий Паччахьалкхенах хоттаялара барт баьб. 1860 шера Эрсий урхазо Александр II даьча амарца Тийрка область кхелла хиннай. Цу юкъе хиннай ГӀалгӀайче а.

1811 шера немций тохкамхо Мориц фон Энгельгардт ГӀалгӀайче хиннав. Ше хиннача моттигех лаьца шийна бӀаргадайнар дӀаяздаьд цо «Путешествие в Крым и Кавказ фон Энгельгардта и Фридриха Паррота» яхача литературни белха тӀа[19].

Совета Союза лоаттаме[тоаде | тоаде чура]

Баьцамеа бетта 7-гӀа дийнахьа 1924 ш. вӀашагӀъейллай ГӀалгӀай автономе область. Цу ханара лоархӀаш да гӀалгӀай паччахьалкхе кхоллар. Ший хана «ЦӀе ГӀалгӀайче» аьнна Советий Ӏаьдало цӀи яьккха́ хиннай ГӀалгӀай Мехках. ЛоархӀаме да цу шерашка шоай йоазув доацача къамашта цу Ӏаьдало каьхата метта кепайоазув далар а. Цу даькъе гӀалгӀашта а деннад из. 1923 шера 1 мае арадаьннад гӀалгӀай меттала хьалхара «Сердало» газет. ГӀалгӀай Автономе Областа Заьзганаькъан Бийсолта Идриса кулгалдаьча шерашка (1924—1929 шш.) Мохк дегӀабенаб массе а даькъе экономически, социальни, культурни, юкъарлен[20].

Лайчила 15 дийнахьа 1934 ш. Нохч-ГӀалгӀай область хьаяьй. Чантара 5 дийнахь 1936 шера цох Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй.

27.08.1939 ш. РСФСР Лакхерча Совета Президиума амарца МагӀалбика́ пхьен статус еннай.

Саькур бетта 1944 шера гӀалгӀайи нохчийи къамаш Сибаре Ӏодахьийтад, цар мехкаш дохадаьд. ГӀалгӀайче хӀираша дӀалаьца хиннай Наьсарера гаргаре я аьнна.

9-гӀча Нажгамсхой чу 1957 шера Нохч-ГӀалгӀай къамаш Даьхех кхетарца цар АССР а меттаоттаяьй (цига денз ГӀалгӀай Супа лаьтташ, Нана-лаьтта дӀадаьккхад, Зовр-Ковх дӀатеха).

ГӀалгӀай Республика[тоаде | тоаде чура]

Шоай цӀабаьхкача хана денз Ӏаьдала бокъонашца шоай лаьтташ (ГӀалме шахьари, Бурои, Къаскими) юхадаккха гӀерташ хиннаб гӀалгӀай. 1992 шера АьрхӀий бетта тӀехьарча деношкеи — Лай чилла бетт хьалхарча деношкеи ГӀалме шахьареи, Буро тӀеи бахача маьрша болча гӀалгӀашта тӀема таӀазар тӀаоттадир, из бахьан долаш эзараш эзараш гӀалгӀай ков-карт доацаш а биса шоаш бахача меттигера дӀабаха бийзар. Эрсий хоамий гӀирсашка гӀалгӀашта баьча Ӏоткъамах цӀи тиллар «ХӀирий-гӀалгӀай вӀашдухьале» аьнна. ХӀанз а из дов къаьстадац.

Баьцамеа бетта 11-гӀа дийнахьа 1999 ш. ГӀалгӀай Республика Халкъа Гуллама законаца тӀаийцай ГӀалгӀай паччахьалкхен байракх. ТӀехьагӀа, 2014 ш. ГӀалгӀай Мехкдаь амарца из ди дездаьд паччахьалкхен цӀай санна.

Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]

Комментареш
  1. Къобан яхача юрта цӀерагӀа тиллай цу культурах цӀи[10].
  2. Къобана культура́ къаьстта гаргара лоархӀаш я колхида культура[13].
Хьасташ
  1. Кореневский С. Н. Древнейшее оседлое население на Среднем Тереке. — М., 1993. — С. 16—17.
  2. Джапаридзе О. Вопросы раннего этногенеза древнейшего населения Кавказа // Кавказоведческие разыскания. Тбилиси, 2009. № 1. С. 543.
  3. Кавказе довзаш да массехк антропологен тайпаш: кавкасиона — Кавказа юкъе, къаспий — ГӀинбухе-малхбоалерча Кавказе, понтий — ГӀинбухе-малхбузерча Кавказе, иберий — Кавказа дехьа.
  4. Квициани З. К вопросу об этническом происхождении горцев Кавказа (в разрезе археологических и антропологических данных) // Проблемы хронологии и периодизации археологических памятников и культур северного Кавказа. XXVI «Крупновские чтения» по археологии Северного Кавказа. Тезисы докладов. Магас, 2010. С. 180—181.
  5. Квициани З. К вопросу об этническом происхождении горцев Кавказа (в разрезе археологических и антропологических данных) // Проблемы хронологии и периодизации археологических памятников и культур северного Кавказа. XXVI «Крупновские чтения» по археологии Северного Кавказа. Тезисы докладов. Магас, 2010. С. 180—181.
  6. Бунак В. В. Антропологическое изучение чечено-ингушского народа // Газета «Грозненский рабочий», 1935, 5 июля.
  7. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 12.
  8. 8,0 8,1 Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 41—73.
  9. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 43-65.
  10. Крупнов, 1960, оа. 77—109.
  11. Великая Н.Н. Этногенез и этническая история // Северный Кавказ с древних времён до начала XX столетия (историко-этнографические очерки). — Пятигорск, 2010. — С. 17.
  12. Кобанская культура // БСЭ. — Москва: «Советская Энциклопедия», 1973.
  13. Кобанская и колхидская культуры (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.04.2022. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 9.08.2011. Архиве диллад 2011 шера маьцхали 9 дийнахьа.
  14. 14,0 14,1 14,2 Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 74.
  15. Леонти Мровели, 1979, оа. 22, 25.
  16. Лукиан. Избранное. — М., 1996. — С. 307.
  17. Археология: Учебник / Под редакцией академика РАН В. Л. Янина. — Москва: Моск. ун-т, 2006. — С. 261.
  18. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 80-82.
  19. Путешествие в Крым и Кавказ фон Энгельгардта и Фридриха Паррота, С. 234—235, Берлин, 1815 г. // Газиков Берснак
  20. Мерешков C. Зязиков Бейсолта Идрис // Сердало : газет. — 2016. — 01 29 дийнахьа.

Литература[тоаде | тоаде чура]