Шолжа-ГӀала тӀара митинг (1973)
Шолжа-ГӀала тӀара митинг — 1973-ча шера наджгоанцхой бетта 16—18 деношка хинна Шолжа-ГӀала тӀарча юкъерча майдан тӀа хинна митинг. Митинг вӀашагӀтехай ХӀирий АССРе ба́хача ГӀалме шахьарера гӀалгӀаша шоаш ӀотеӀабар соцадар дӀадехаш. Митинге хиннараша шоашца хьадена хиннад Ленинеи Брежневчуни сурташи, интернационализмахи къамий доттагӀалахи марксизма-ленинизма классикий цитаташ тӀайола лозунгаши. Митинг йодача юкъа нохчий а, Нохч-ГӀалгӀайче да́хача кхыча къамаш а кхийтта хиннад цох. Митинга доакъашхой 15 эзар сагага кхоаччаш дукха хиннаб.
Кхо ди даьнначул тӀехьагӀа дукхагӀа мел бола митинга доакъашхой Ӏеха а баь майдан тӀара дӀабига вӀаштӀехьа даьнна хиннад. Бисараш чхьонкарашцеи брандспойташцеи лелхабаьб. ТӀехьагӀа хьалхале лелаяьрехи хьинареча доакъашхоехи 1000 хиллал саг лаьца хиннав.
Царех дуккханена тайп-тайпарча лустамех кхел яьй. Юхебиса доакъашхой партера дӀабоахаш, балхара дӀабоахаш, моттигерча зарбан тӀа сий доадеш бувцаш моттигаш хиннай. Митинг я́ларца гӀалгӀай хьал тоаденна хиннад, цхьабакъда ГӀалме шахьара проблемацара гӀулакх хӀанз а къоастадаьдац.
Митинг хилалехь
[тоаде | тоаде чура]1972-ча шера бекарга бетта 27 гӀалгӀай коммунистах латташ хиннача тоабано 75 оагӀув йолаш каьхат яздаь хиннад ЦК КПССе:
 | В 1957 году автономия ингушского народа была восстановлена с большим ущемлением территории: густонаселенный Пригородный район и часть Малгобекского района оставили в составе Осетии без ведома и согласия ингушей. Вместе с Пригородным районом Северной Осетии переданы все промышленные предприятия и сорок населённых пунктов, являющихся древними поселениями ингушей… В перечисленных селениях и хуторах проживало около половины ингушского населения. Однако Пригородный район для ингушского народа — это нечто большее, чем географическая местность или населённые пункты. Пригородный район — это исконная земля ингушей, каждая пядь которой обильно полита их кровью и потом, и даже само слово «ингуш» происходит от названия селения Ангушт, расположенного в этом районе. Пригородный район — это центр экономической и культурной жизни ингушей, это колыбель революции на Северном Кавказе, в которой ингуши сыграли решающую роль. А сегодня Пригородный район — это трепещущее сердце, вынутое из груди живого организма, ибо, подобно тому, как нельзя изъять из живого организма сердце, не умерщвляя его, так невозможно было Пригородный район отторгнуть от Ингушетии, не разрывая её на безжизненные части — горную и плоскостную. Это явление — откровенный геноцид, враждебный и несовместный с советской политикой, позорящий её[1]. |  |
Каьхата тӀа массайтта гӀалгӀай ХӀирийче ӀотоӀабеш хилара моттигаш хьоахаеш хиннай. Къаьстта йола моттигаш ювцаш хилча, Буро тӀа бахаш боаца гӀалгӀай пхьен предприятешка балха дӀаэцаш хинна бац, хӀаьта гӀалгӀай боацараш гаьннача эйлашкара кхыметтала балха хьакхувлаш хиннаб. Ишколашка гӀалгӀай мотт хьехаш хиннабац. ГӀалгӀай юрташта хӀирий цӀераш техка хиннай. ХӀире хиннача цхьан ишкола директора пионерий лагере дӀадахийта гулду яхаш гул а даь хьаькъалах тӀехьадусача берий интернату дӀачуденна хиннад уж. Цхьа шу даьнначул тӀехьагӀа мара бераш юха чудига вӀаштӀехьа даьнна хиннадац даьй-ноаной. ГӀалгӀашта цӀенош дотта е эца пурам луш хиннадац, баха хувша моттиг хоржаш хилча дехкамаш долаш хиннаб уж[1].
Каьхат яздаьраша къаьгга белгалдоаккхар шоашта дӀадехаш дар ГӀалме шахьара статус хувцар а доацаш, ХӀирийчен кхыча бахархошта санна бокъонаш ялар мара доацилга. Цар дӀадийхачунца цар оагӀув лаьцаб Нохч-ГӀалгӀайче ба́хача гӀалгӀаша а. 1972-ча шера ардара бетта иззамо долча каьхата́ кӀала 5 эзар гӀалгӀачо кулг яздаьд[1].
Митинг
[тоаде | тоаде чура] Арахьара сурташ | |
|---|---|
 |
Митинг |
Кхо алап дараша на́ха́ юкъе хабараш доаржадеш хиннад Шолжа-ГӀала тӀа Политбюро докъашхо вола М. А. Суслов хьалвоагӀаш ва яхаш гӀалгӀай проблемаш ювца аьнна. Моттигерча Ӏаьдалга а дӀахайта хиннад митинг хургйолга. Ӏаьдало цхьа дов даккхарга сатувсаш хиннад экстремистийи националистий митинг я из аьнна дӀаерзае йиш хургйолаш[1].
1973-ча шера наджгоанцхой 16-ча дийна, 27 градус шелал латташ йолча хана гӀалгӀай Шолжа-ГӀала тӀарча юкъерче майдан тӀа ӀотӀабаьхка хиннаб. Митинге 15 эзар саг хиннав[1] (Нохч-гӀалгӀай областерча парторганизаце партактива стенограмма тӀа бувцараш 2—6 эзар саг ва[2]). Митинге бехкараша шоашца Ленинеи, Брежневеи, Шерипов Асланбекеи, Оахарнаькъан ГӀапуреи сурташ дена а хиннад, интернационализмахи къамий доттагӀалахи марксизма-ленинизма классикий цитаташ тӀайола лозунгаш а хиннай цар. Митинге йист хулаш хиннараша советий Ӏаьдала́ духьала дош оалаш хиннадац. Питамчий къамаьлаш цуссахьате Ӏохоададеш хиннад — уж мо бараш айме тӀара Ӏобоахаш хиннаб. Хьал хӀаччийдаргдоацаш митинге хиннараша юкъарлон низам лорадара духьа ха вӀашагӀделла хиннад[3]. Митинг йодача юкъа́ закона́ духьала хӀама даь цхьаь цхьа моттиг хиннаяц[4].
Бийсан нах шелалах цӀера йисте багӀаш хиннаб парте баьччал леладераш (КПСС Нохч-ГӀалгӀай обкома хьалхара секретарь С. С. Апряткин хьалха а волаш) адам долча хьаа́рабовларга хьежаш. Митингах эзараш нохчий а дӀакхийтта хиннаб, кхыча къаман нах а дӀакхийттаб. Митинге къамаьл деш хиннача нохчаша гӀалгӀаех бехкаш доахаш хиннад митинг хургйолга хьа хӀана аьннадацар оаш яхаш, кхыча къаман на́ха а гӀалгӀай гадаьккхад[3]. Йисте ба́хача на́ха митинге латтарашта яа хӀама а те́лаш а, чай моладеш а хиннад[4]. Цхьацца болча нохчаша шоай кхынаш дохадеш хиннад митинге ба́гӀарашта кхатилла дос хургдолаш, царна дуаде доахана́ а урс хьокхаш хиннад[3].
Кастта Шолжа-ГӀала тӀа милиции эскари ӀотӀадоаладаьд. Митинга́ гобаьккха паччахьалкхен Ӏаьдала тӀемахой айтта́ хиннаб. Кхы мел долча дуненцара хинна телефонашцареи телеграфацареи беррига бувзам Ӏохоадабаь хиннаб. Майда́ гонахьа латтача гӀишлоний тховнаштеи чӀерхаштеи репродуктораш увттаяь хиннай, царга гӀолла тӀемахоша укх сахьате дӀахьадовла, чугӀо оалаш хиннад[3]. Сов уж чӀоагӀа йолаш майдан тӀа латтарашта шоайла дӀадеш дола къамаьл хозаш хиннадац. Кагийча наха репродуктораш лаьтта Ӏо а кхайса́, митинг дӀахо дӀайихьа́ хиннай[2].
Цкъарчоа хьакимех саг а́равоалаш хиннавац нах болча. Шолжа-ГӀала тӀа доалчен викалаш ӀотӀабаьхка хиннаб Политбюро доакъашхо М. С. Соломенцев хьалха а волаш. Митинг йолча метте автобусаш ӀотӀайоалаяь хиннай митинге да́къа лоацараш цӀабугаргболаш, цхьабакъда нах дӀа́хьа́баха лаьрхӀа́ боацилга кхетадаьча хана, парте хьакимаша кхерамаш тувсаш болабеннаб закона́ духьаладовлар бахьан долаш таӀазар дергхиларца[3].
Цох хӀама ца хинначул тӀехьагӀа, цӀаьхха митинге хьаьрбаьнна кагий нах гучабаьнна хиннаб дов даккха гӀерташ. Цхьабакъда сиха уж Ӏокаг а баь, митингера лелхабаь хиннаб уж. Цул тӀехьагӀа хьакимаш на́ха́ юкъе шиш болча на́хага кхайка́ хиннаб: ГӀа́зданаькъан Ахьмадагеи, Пхьиленаькъан Султанагеи, Кхоартой Джабраилгеи, Байсаранаькъан Идрисагеи. ТӀехьагӀа хила мегаш бола ба́ла бовза а бовзаш, на́хага цӀагӀо аьнна де́хар даь хиннад цар, цхьабакъда цар кхайкаралах а хувцаденна хӀама хиннадац[3].
Митинга кхоалагӀча дийнахьа митинге латтаршка дӀакхайкадаь хиннад Москвера комисси йоагӀа аьннеи, хьае́нача комиссега дег тӀа латтар дӀадувцаргдолаш нах шоаш ба́хача метте хила беза аьннеи. ХьатӀайоалаяьча автобусаштеи таксештеи дӀатӀа а хайша́ нах цӀабаха́ хиннаб. Биса́раш чхьонкараш етташи брандспойташкара хий детташи лелхабаь хиннаб[3]. Хьалийца́ митинга доакъашхой йоккхийча машенашка дӀа чу а теӀабеш Шолжа-ГӀала тӀара дӀа а бугаш эрий а́ра Ӏобоахаш хиннаб. ГӀала тӀа тӀема хьал оттадаь хиннад. Митинге́рбараш лелхабаьчул тӀехьагӀа Ӏаьдало хабараш доаржадеш хиннад митинг национализм хьал а йоаккхаш яьяр яхаш[2].
Митинг яьлча
[тоаде | тоаде чура]Нохч-ГӀалгӀайче предприятеш массехк кхетаче дӀахьош хиннай Ӏаьдало митинге да́кха лаьца́раштеи царех дог лазараштеи яппараш еш. Митинге хьалхале лелаяьраши хьинаре да́къа лоацаш хиннараши административнии уголовнии бехктокхаме увттабе болабаь хиннаб во мел йола цӀи царех я́ха а йоахаш: «отщепенцы, стяжатели, спекулянты, махровые националисты, антисоветчики» кхыяраш а. Эзар хиллал саг лаьцав. Моттигерча за́рбан тӀа шоаш мел чӀоагӀа дехкебаьннаб дувцаш «гӀалгӀай» каьхаташ ке́пато́хаш хиннад. Шоашта ма могга гадехка́ча къаман а́мат оттаде гӀерташ къахьийгад Ӏаьдало. Юкъарлон сакхетаме чудаккха гӀерташ хиннад гӀалгӀай коллаборационисташ хиларахи, уж мехках ба́хар кхы де хӀама доацаш даь хиларахи йола уйлаш[5]. Митинге да́къа лаьцараш балхара а дӀабаьхаб, партера а комсомолера а дӀабоахаш, дешара а дӀабоахаш моттигаш хиннай[4].
ГӀалгӀашта реабилитаци сов хьалха яь хиннай яхаш къамаьл арадаьнна хиннад. «ГӀалгӀаштеи нохчаштеи яьр реабилитаци яц, авансалла къахетам мара баьбац царех, уж кхы харцахьа леларг цахиларах са а тувсаш» — ер аьннад М. С. Соломенцевс а, из хеза́ цу хана мехка хьакимех хиннача Боканаькхан Хьажбийкара а — тӀехьагӀа из хургва Нохч-ГӀалгӀайчен Лакхехьарча совета президиума тхьамада. Республикан обкома гӀишлош яра отдела кулгалхо хиннача Гойганаькъан Рустема КПСС XX-ча съезде даь хинна соцамаш хьоахабе ве́нача хана, волавенначара цун къамаьл Ӏохоада а даь, соцаваь хиннав, бутт баьнначул тӀехьагӀа балхара дӀаваьккхав. Моттигерча организацешка кхайка а ца деш амар даь хиннад: гӀалгӀай балха хьал а ма бувлийта, доазол дехьа арахьарча коммандировкашка а ма ахийта аьнна[5].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]Литература
[тоаде | тоаде чура]- Абдурахманов Д. Б., Музаев М. Н., Бугаев А. М., Шепелев В. Н., Осмаев А. Д. Восстановление Чечено-Ингушской АССР. — Нальчик: ООО «Печатный двор», 2013. — Т. 1. — 496 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-905770-32-6.
- Ахмадов Я. З., Хасмагомадов Э. Х. История Чечни в XIX-XX веках. — М.: «Пульс», 2005. — 996 с. — 1200 экз. — ISBN 5-93486-046-1.
- Шнирельман В. А. Быть аланами: интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке. — М.: Новое литературное обозрение, 2006. — 313 с.
ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- Марьям Яндиева. Общегражданский митинг ингушей 1973 года (часть I). Ингушетия: Исторические Параллели (31 тушола 2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 19.05.2019.
- Марьям Яндиева. Общегражданский митинг ингушей 1973 года (часть II). Ингушетия: Исторические Параллели (1 бекарга 2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 19.05.2019.
- Марьям Яндиева. Общегражданский митинг ингушей 1973 года (часть III). Ингушетия: Исторические Параллели (2 бекарга 2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.05.2019.
- Марьям Яндиева. Общегражданский митинг ингушей 1973 года (часть IV). Ингушетия: Исторические Параллели (3 бекарга 2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.05.2019.
- Осетино-ингушский конфликт 1992 г: истоки и развитие (по май 2005 года). Общество «Мемориал» (19 маьтсела 2005). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.05.2019.
- Владимир Воронов. Приказано «не ворошить историю». Совершенно секретно (15 аьтинга 2015). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.05.2019.
- Иван Прошкин. Массовые беспорядки в Грозном в январе 1973 года: против чего восстали вайнахи. Русская семёрка (17 лайчилла 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 19.05.2019.
- Калинин М. А., Горкин А. Ф. О ликвидации Чечено-Ингушской АССР и об административном устройстве её территории. wikisource.org (7 тушола 1944). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 19.02.2018.
Категория:Период застоя Категория:События в Грозном Категория:Январь 1973 года в СССР Категория:1973 год в Чечне Категория:Депортация чеченцев и ингушей Категория:Конфликты 1973 года Категория:Чечено-Ингушская АССР Категория:1973 год в Северной Осетии Категория:Осетино-ингушский конфликт