Аьрзи (заповедник)
Ло:Заповедная зона «Аьрзи» яха паччахьалкхен Ӏалама заповидник ((эрс: Государственный природный заповедник «Эрзи»)) — ГӀалгӀай Мехка ЖӀайрахеи Шолжеи шахьарашка улла паччахьалкхен Ӏалама заповедник. Заповедника цӀи цунна юкъейодача Аьрзи яхача ширача кхаьлах я.
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]Заповедник йилла 2000-ча шера оагӀой бетта 21-ча дийнахьа Россе Федерацен Доалчен № 992 йолча соцамца. «Аьрзи» заповедник йиллай «Ингушский» яхача федеральни лоадам болча заказника лаьттан цхьан даькъ тӀа. Цкъарчоа заповедника майда 5 970 га хиннай. Лораеш йола зона 1999-ча шера ардара бетта 23-ча дийнахьарча ГӀалгӀай Мехка Доалчен № 326 соцамца белгалъяьккхай. Цун майда 34 940 га хиннай («„Аьрзи“ яхача паччахьалкхен Ӏалама заповедник» яхача паччахьалкхен учреждене 2000-ча шера оагӀой бетта 20-ча дийнахьа оттадаьча хьалах (хувцамаш даьд 2005-ча шера тушола бетта вурийттлагӀча дийнахьа)). 2009-ча шера ардара бетта 3-ча дийнахьа Россе Федерацен Доалчен № 1446-р йолча соцамца «Аьрзи» заповедника лаьтта 29322 га хьадаьд ГӀалгӀайчен Шолжеи ЖӀайрахеи шахьарашка. Иштта, заповедника лаьтта 6-зза доккхагӀа а хинна 35 292 га хьахиннад[1].
2018-ча шера тов бетта 26-ча дийнахьа Нохчичени ГӀалгӀайчени юкъе баьча бартах «Аьрзи» заповедника кхоалагӀа дола да́къа Нохчиченна дӀаденнад, цига цар шоай «Даймохк» яхаш заповедник хьаергйолаш. Из хӀама бахьан долаш ГӀалгӀай Мехка йоккхий митингаш хиннай[2]. Общественники и экологи опасаются, что в связи с этим из заповедника «Эрзи» будут исключены отошедшие Чеченской Республике территории. Минприроды прорабатывает вопрос об изменении границ заповедника «Эрзи»[3].
Географен хоам
[тоаде | тоаде чура]Заповедник улл Йоккхача Кавказа гӀинбухерча босенашта, в Джейрахско-Ассинской котловине и прилегающих к ней с севера горах Скалистого хребта. Заповедника доазув да Нохчий мехкацеи, ХӀирий мехкацеи, Гуржий мехкацеи[4].
Заповедника лаьттан тӀа долхаш дола доккхагӀа дола хиш да Эсеи Ӏарамхии, хӀаьта уж шаккхе а Тийрках кхеташ да. Лаьттан кхоалагӀа долча даькъ тӀа хьунаш я: орцашка дукха наджаш а попаш а ягӀаш моттигаш я, юкъ-юкъе къоахк Ӏов) а я́гӀаш. Хийисте нарк а, дак а, миинги я́гӀ. 1500 метрал лакхегӀа босенаш тӀа дийхк ягӀ, наджацеи, дакхацеи, пхаьнацеи, хьехацеи, даттацеи цхьана. ХьалъурагӀа мел вода дийхка оасаш да, диваж а ягӀаш, хӀаьта 2000 метрал лакхагӀа баьш да́д. 3500 метрал лагӀа лоаи шанаши да.
Мехкал
[тоаде | тоаде чура]Заповедникара мехкал декъеи боарамагӀа дӀайхеи да, амма 2000 метрал лакхагӀа тӀунеи шийлеи да. ДогӀаш шера замангеи, беттагеи хьежжа эргаш хул. ЙӀайха йолча хана догӀаш 2-2,5 дукхагӀа хул шийла йолча хана хулачул. Эггара дукхагӀа догӀаш хул маьтсела беттеи аьтинга беттеи, хӀаьта эггара кӀезигагӀа — наджгоанцхой беттеи саькура беттеи. Шера юкъера йӀовхал 8-9°С хул. Наджгоанцхой бетта юкъера шелал −1,4ºС, кӀимарса бетта йӀовхал — +26,4ºС[1].
Дийнаташ
[тоаде | тоаде чура]Заповедники дукха дийнаташ да, царех да, масала, ча, борз, нал, цхьогал. Цул совгӀа наггахьа мара нийс ца лу дийнаташ а да укхаза да́хаш: бо́гӀа, мосар, акха циск, хьагӀ, борцакх; оалхазарех — довха, гӀаьртал, лаьча[5].
Буне
[тоаде | тоаде чура]Заповедика буне да 180-нел совгӀа наггахьа мара нийслуш йоаца баьцовгӀа, царех я Кавказе мара тӀа ца йоалараш а. Кхы цхьаннахьа йоаца Ӏалама моттигаш а я «Аьрзе»: чӀугилгаш йолча[таржам де деза] дийхка хьуи, листа́ наркаши[5].
Архитектура
[тоаде | тоаде чура]Заповедника доазон тӀа дукха гӀалаши вӀовнаши ягӀ. Аьрзе къаьнара бӀалгӀилг корадаьд — «Сулейма аьрзи»[6].
Туризм
[тоаде | тоаде чура]Заповедника доазон тӀа 11 туристий маршрут я: 7 гӀашлойи 4 машенийи[7].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 ФГБУ Государственный природный заповедник «Эрзи» - О нас (ru-ru). www.erzi06.ru.
- ↑ Власти Ингушетии выступили против изменения границ заповедника в горном районе, Интерфакс (15 аьтинга 2022).
- ↑ Заповедник на линии раздела, Коммерсант (31 ардара 2010).
- ↑ Эрзи, государственный природный заповедник. Министерство природных ресурсов и экологии Российской Федерации. Архиве диллад 2022 шера бекарга 11 дийнахьа.
- ↑ 5,0 5,1 ЦОДП - "Заповедники и Национальные парки". www.biodiversity.ru.
- ↑ «Орел Сулеймана» - деталь военного штандарта, Правительство Республики Ингушетия (2 тов 2013).
- ↑ За год в ингушском заповеднике «Эрзи» выявлены уникальные представители флоры и фауны, Официальный сайт Республики Ингушетия (21 оагӀой 2012).
ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- Заповедник «Эрзи». // Информационно-справочная система ООПТ
- Заповедник «Эрзи». в базе данных Министерства природных ресурсов
- Статья «Эрзи — один из крупнейших в горной Ингушетии башенных комплексов замкового типа» на сайте Некоммерческой организации Фонд «АЗАН» (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- Видеосъемка с высоты (с дрона). «Летопись русской усадьбы».
- Раиса Олигова. Государственный заповедник «Эрзи» Ингушетии стал сотым в России. Интернет-газета — «Ингушетия/ГIалгIайче» (11 наджгоанцхой 2024).