Аьккхий
Аьккхий (эрс: Аккий, аккинцы, нохч. аьккхий) — гӀалгӀайи нохчийи къаман тархьаре хинна юкъарло: гӀалгӀай ӀаьдалагӀа ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерашкара шахьар я, нохчий — тукхамашка юкъедо́даш доацача нохчий тайпаех цаӀ да. Аьккхий юкъара кхала тахан Нохчий мехка Оарштхой-Фарта шахьаре (Галай чӀожа шахьаре) улла Аьккха я. Тайпа тахан Ӏеш йола моттиг Нохчичен зӀилбухен-малхбузе я. Аьккхий доазув хиннад зӀилбухехьа кешцеи, гӀинбухехьа ялхарошцеи, малхбоалехьа Галай чӀожерча галашцеи, малхбузехьа мержошцеи.
ЦӀи
[тоаде | тоаде чура]ГӀалгӀай меттала укх юкъарлонах аьккхий оал. Эрсий меттала аьккхех тайп-тайпара оал: аккий а[1][2][3], аккинцы а. Нохчий меттала а, гӀалгӀай меттала мо, аьккхий оал[2].
Этимологи
[тоаде | тоаде чура]А. С. Сулеймановс аьккхий тайпан цӀи а лаьтта цӀи а «аькхе» (+ вахар) — чарахье вахар яхачунца дувза а дувзаш аькхе ухаш ба́хараш яха маӀан долаш хила мегалга лаьрхӀад[4]. Явус Ахмадовс яхачох, аьккхий цӀера этимологи тахан хоалуш яц, цхьабакъда из цӀи хин цӀерах хьахинна хила тарлу аьннад цо — Гихин га долча цу лаьттан тӀа до́дача Аькхахих[5].
Ӏари дукхали
[тоаде | тоаде чура]Аьккхий пхьанаш шоай дукхагӀча даькъе Гихин кертах кхеташ долча ганашка йийхкай — Осухи тӀеи Аькхахи[таржам де деза] тӀеи. Цу пхьанех я Аьккха — тайпан юкъара кхала, Хьа́гӀарилге, Кеж вийнача, {{таржам дац|Кейн махка}, Зингала, Бийци[таржам де деза] (Бойци), Тишли[таржам де деза], Йиттара-Кхала, Дехьа-Юрт, Хьаьге́, Орзуме́-Кхала, Кхе́ратӀе́, Музур[таржам де деза]-Кхала, Ве́лагӀа, ГӀозаме, Ердаче, кхыяраш[5].
Бларамберга хьаяхачох аьккхий 6000-нега кхоаччаш саг хиннав ткъаь кхаь пхье вахаш[6].
Таханарча дийнахьа аьккхий дукхагӀча даькъе баха укх пхьанашка: ГӀойтӀе[1], Котар-Юрт,[7] Оарштхой-Фарта[8], Валарг[9], Курчалой[10], Кей-Юрт[11], Гихиче[12], Майртуп[13], Дубовская[14], Ищерская[15], иштта кхыча юрташка а баха, дукха дезалаш деце а. ПӀенгезхой чӀоже Омалол зӀилбухехьа Юкъера Халацӏань яхаш зӀамига юртилг улл (50 хиллал фусам йолаш), цу юрта Нохч-ГӀалгӀай АССР Галай чӀоже баьха аьккхий ба́х[16].
Лоалахой
[тоаде | тоаде чура]Аьккхий лаьттан доазув да зӀилбухехьа кешцеи, гӀинбухехьа ялхарошцеи, малхбоалехьа — Галай чӀожерча галашцеи, малхбузехьа мержошцеи[4].
Къаманга бехкар
[тоаде | тоаде чура]Профессор Е. Н. Кушевас яхачох, Аьккха Лоаман ГӀалгӀайчен юкъарло хиннай XX-ча бӀаьшеренга болхаш нохчий бирза[17].
Арарча аьккхешцара бувзам
[тоаде | тоаде чура]А. А. Адилсултанова́и[18], А. С. Сулейманова́[19] хетачох, аьккхештеи ДаьгӀастен аренашка ба́хача арарча аьккхештеи юкъе кхоаччара гаргало яц. Лоамара хьабаьнна аьккхийи Селашкахьара арара аьккхийи шоайла бувзабенна а боацаш, къаьст-къаьстта хьахиннилга лоархӀ цар. Кхыча Ӏилманхоша (У. Лаудаев, В. Г. Волкова, М.-Р. Ибрагимов) йоах арарча аьккхешта юкъе аьккхий а болга[20][21][22].
Лоаттам
[тоаде | тоаде чура]Тайпанна юкъедолхаш наькъаш да: бецахой, чож-некъе, хьажи-некъе, бӏоби-некъе, итар-кхелой, дуьрди-некъе[23].
Тархьар
[тоаде | тоаде чура]
Цхьаццача тохкамхошта хетачох, ВоккхагӀча Плинийчун «Ӏаламцара тархьара» чура «аккисы» яхар «аьккхий» цӀерца ювза мегаш я, цу цӀерца Аьккхе бахараш ловш а болаш[24].
Иштта XVI—XVII-ча бӀаьшерарча эрсий йоазонашка нийслуш йола «акозы» яха цӀи аьккхий цӀерца ювзаенна хила тарлу яхаш хетараш а ба[24].
1944-ча шерага кхаччалца аьккхий Осухи яхача хийисте баьхаб, из ше Гихин лакхера га да. Уж баьхача моттигех я Галай чӀож, Аьккха, Ялхара, кхыяраш[25], Галай чӀожа шахьара́ юкъейолхаш хиннай уж, цу ханарча паччахьалкхен Ӏаьдала оттамга диллача. Аьккхий Сибарера юха баьхка́ча хана шоаш хьалха баьхача Ӏох́ар дийхка́ хиннад, цудухьа Нохчичен малхбузехьарча даькъе уллача даькъерча аренашка Ӏохайшаб уж.
XX-гӀа бӀаьшу долалуш тохкамхо М. А. Иванов вена хиннав Аьккхе, цо яздаьд:
Айъеннача майдилгашка кхаьч-кхаьчача кхертӀох даь цӀенош да́гӀа боккхагӀбарий юртилгашка. Шоай дукхагӀча даькъе уж цӀенош дагӀа къаьнарча гӀалаштеи вӀовнаштеи гонахьа, хӀаьта уж-м укх метте шортта я. Дуккха хьалха яха́ча хана ца хаддаш шоайла хиннача довнашка-къовсамашка тӀом баьб цу метте, тӀаккха гаргагӀча заман чу — Шамала бӀуно эрсий эскара́ духьалара тӀом баьб. Цу тӀеххьарча хӀамаех бахархошта хӀетта́ из хинна хиларах дикка дагадоагӀа: цар дувц эрсаша цу чӀоагӀача вӀовнашта тӀахьелхаш уж хьа мишта йоахар а, йоккхий топаш тата доахаш́ш доахаш ювла а ювлаш, дӀандаргаша лоамарой чӀоагӀаленаш йоха мишта йора а»Долчча тайпара йоазув (эрс.)На возвышенных площадках разбросаны каменные сакли нескольких отселков старшинства. Они группируются в большинстве случаев вокруг старинных башен, которыми вообще богата эта местность, служившая в отдаленном прошлом ареной бесконечных распрей и междоусобиц, а в ближайшую эпоху — борьбы Шамиля с русскими войсками. Об этих последних событиях среди населения сохранились еще свежие воспоминания: рассказывают о том, как брались русскими крепкие башни, как гремели пушечные выстрелы и артиллерийские снаряды разбивали твердыни горцев.— [26]
Аьккхий дуккха вӀовнаш йохаяьй эрсий бӀуно. Кавказ тохкаш хиннача Далгат Башира яхачох, тӀом баьнначул тӀехьагӀа эрсаша аьккхий еррига вӀовнаш йохаяьй, шоашта дукха ба́ла баь кхераме чӀоагӀаленаш царех хета а хеташ[27].
Аьккхий лаьттан гонахьа латташ дола лоамаш цхьан даькъе кӀо́таргаш тӀадаьнна латт. Аьккхий пхьанаш я́д чӀожашкеи ира босенаш йолча лакхаленаштеи, цудухьа царна тӀакхета чӀоагӀа хала хиннад. Дале а, аьккхий лаьттан тӀа дагӀаш дола лоамаш лоаллаха бахарий лаьттан тӀа мо дукха дац, цудухьа цар мо а доацаш, жа-доахан доажаде дика даьгӀенаш йолаш хиннаб уж. Мел чӀоагӀа мара ше лакха цахиларах, Аьккхе хӀаьта а аьхки йӀайха хул, цудухьа лоалахоша цу заманна уж болча шоай хьаьлий доажаде Ӏолийхкад[6].
Цар эггара дезагӀа хиннар цар жа хиннад, иштта аьккхий дукха доахан а говраш а хиннай. Лаьттан тӀара дукха ца доаккхе а, кӀа а, Ӏаьржа кӀа а, мукх а чуэцаш хиннад цар, царна тоъал хулаш хиннад из. Аьккхеша шоашта малхбоалехьа ба́хача галашкархошца базар яьй — ялат дӀа а дохкаш царгара тух ийдаьд цар[6].
Гихиче яхача юрта йисте Турпала аьккхий кашамаш (нохч. Турпалчу аьккхийн кешнаш) яхаш дола кашамаш доахк[28].
Аьккхий наибал
[тоаде | тоаде чура]1865—1869-ча шерашка Аьккхий наибал оттадаь хиннад[29].
ЦӀихеза аьккхий
[тоаде | тоаде чура]- Аьккхий Джанхот — ЗӀамигача Нохчиче паччахьа эскарца тӀом беча кхелхав, дӀавеллав Таьнги-чу[таржам де деза] яхача юрта[30].
- Аьккхий Алдым[таржам де деза] — наиб[31].
- Гайрбеков Муслим — нохчий советий юкъареи паччахьалкхени къахьегамхо, Нохч-ГӀалгӀай АССР Министрий совета тхьамада[32].
- Гайрбеков Руслан — «Чечен-ингушский промстрой» яхача кооперативно-паччахьалкхен цхьанкхетара тхьамада; Нохч-ГӀалгӀа АССР халкъа депутат, Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча совета президиума гӀишлош яреи архитектуреи даим йолча комиссе тхьамада; Нохчий Республика вице-премьер[32].
- Баматгиреев Магомед Ширванович — КПСС Нохч-ГӀалгӀай обкома шоллагӀа секретарь; Нохч-ГӀалгӀай АССР мелиорацени хинбоахамеи министр; «Чеченингушводмелиорация» урхален хьаким; Д. Г. Завгаевчо шозлагӀа урхал деча хана низагӀа лаьца боахкараш мукъабоахаш болча комиссе доалчен тхьамада[33].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 Сулейманов, 2006, оа. 474.
- ↑ 2,0 2,1 К вопросу о количестве чеченских тайпов. Натаев Сайпуди Альвиевич (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
- ↑ Герейханов Г. П. Угрозы национальной безопасности России на Северном Кавказе: (Этноконфессиональный аспект): монография. — Москва: Граница, 2004. — 179 с. — ISBN 5-94691-100-7.
- ↑ 4,0 4,1 Сулейманов, 2006, оа. 45.
- ↑ 5,0 5,1 Ахмадов, 2009, оа. 150.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Бларамберг, 1992, оа. 222.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 409.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 407.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 405.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 517.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 591.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 411.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 520.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 671.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 616.
- ↑ Алироев И. Ю., Маргошвили Л. Ю. Кистины. — М.: К448 Книга и бизнес, 2006. — С. 15. — 482 с. — 3000 экз. — ISBN 5-212-00948-0.
- ↑ Кушева, 1963, оа. 64: «Другая группа — Калки, Ероханские люди, Ококи или Акозы, Кисти — отождествляется с названиями обществ Горной Ингушетии — Галга, Джерах, очеченившиеся к XX в. общество Акко, кистины.».
- ↑ Адилсултанов А. А. Акки и аккинцы в XVI—XVIII веках : [арх. 24 маьцхали 2017] : моногр. / Ред. И. А. Ирисханов. — Гр. : «Книга», 1992. — 126, [3] с. — 5000 экз. — ISBN 5-7666-0540-4.
- ↑ Сулейманов А. С. Топонимия Чечни : [арх. 7 лайчилла 2014] : топоним. слов. — [1-е переизд. работы 1976—1985 гг., изменённое и дополн.] — Нальчик : «Эль-Фа», 1997. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
- ↑ Н. Г. ВОЛКОВА "Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа". | (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). textarchive.ru.
- ↑ Магомед-Расул Ибрагимов Чеченцы в дагестанском историческом процессе (эрс.). dagpravda.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
- ↑ Ибрагимова З. Х. Чеченцы в зеркале царской статистики (1860—1900) (эрс.). www.kavkazoved.info (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).. — М.:Пробел-2000, 2006. — 244 с.] — С. 13 (эрс.). books.google.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
- ↑ Натаев С. А. К истории горного общества Аьккха и тайпового союза Аьккхий (аккинцы).
- ↑ 24,0 24,1 Виноградов, Умаров, 1985, оа. 58.
- ↑ Исторические области Чечни. Глава из книги Лечи Ильясова «Тени вечности» (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Журнал «Чеченское общество сегодня». Архиве диллад 2011 шера наджгоанцхой 10 дийнахьа.
- ↑ Известия Кавказского отдела Русского географического общества. 1902 г. Т. 15. Вып. 1-5 с. 286
- ↑ Далгат, 1934, оа. 99.
- ↑ Сулейманов, 2006, оа. 414—415.
- ↑ ЦЕНТРАЛЬНЫЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ АРХИВ СО АССР КАНЦЕЛЯРИЯ НАЧАЛЬНИКА ТЕРСКОЙ ОБЛАСТИ 1 ОТДЕЛЕНИЕ
- ↑ Чеченцы в Русско-Кавказской войне Хожаев Далхан
- ↑ Сатуев Джабраил. Вторая Санкт — Петербургская Гимназия Исследовательская работа по истории «Первый акт чеченской драмы (Кавказская война 19 века)». 2007
- ↑ 32,0 32,1 Головлёв, 2007, оа. 275.
- ↑ Головлёв, 2007, оа. 274.
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: ГУП "Книжное издательство", 2006. — 711 с. — 5000 экз. — ISBN 598896002-2.
- Головлёв А. А. Очерки о Чечне (природа, население, новейшая история) : моногр. / Рецензент С. А. Прокопенко. — Ульяновск : Вектор-С, 2007. — 296 с. — 100 экз. — ББК 84-Ч. — Ло:УДК. — ISBN 978-5-91308-014-1.
- Виноградов В. Б., Умаров С. Ц. О некоторых ранних вайнахских этнонимах // Проблемы археологии и этнографии. — Ло:Л : ЛГУ, 1985. — Вып. 3.
- Ахмадов Я. З. Очерк исторической географии и этнополитического развития Чечни в XVI—XVIII веках. Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы. — Грозный: Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы, 2009.
- Натаев С. А. К истории горного общества Аьккха и тайпового союза Аьккхий (аккинцы).
- Бларамберг И. Кавказская рукопись. — Ставропольское книжное издательство, 1992. — 240 с. — ISBN 5-7644—0662-5.
- Бларамберг И. Ф. Историческое, топографическое, статистическое и этнографическое описание Кавказа. — [1-е переизд. работы 1976—1985 гг., изменённое и дополн.]. — Нальчик: «Эль-Фа», 1999. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-336-3.
- Тесаев З. А. Чеченская „география“ XV века, составленная по данным ученого-богослова и путешественника Аздина Вазара. — Грозный: «АО ИПК «Грозненский рабочий», 2018. — 256 с. — ISBN 978-5-4314-0322-4.
- Тесаев З. А. Институт “Мехк-Дай” в истории Чечни (Х\ I — 1-и треть XIX в.). — Грозный: Академия наук Чеченской Республики; ФГУП Издательско-полиграфический комплекс «Грозненский рабочий», 2019. — 688 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-4314-0386-6.